Chrońmy nietoperze!

Chrońmy nietoperze!

Marta Wantuch

Nietoperze to niezwykłe ssaki, które posiadają zdolność aktywnego lotu dzięki kończynom przednim przekształconym w skrzydła. Większość nietoperzy jest niedużych rozmiarów i prowadzi nocny tryb życia co powoduje, że ludzie zazwyczaj bardzo mało o nich wiedzą i najczęściej zupełnie nie zdają sobie sprawy z obecności tych intrygujących zwierząt. Tymczasem na świecie odkryto już ponad 1300 gatunków nietoperzy. W Polsce wykazano ich 28 ale bardzo prawdopodobne, że w przyszłości pojawią się obserwacje kolejnych gatunków, do tej pory nie notowanych na terenie naszego kraju.

Niestety nietoperzom zagrażają liczne niebezpieczeństwa głównie wynikające z działalności człowieka (niszczenie letnich i zimowych schronień, wycinka drzew, chemiczne środki ochrony roślin, ruch samochodowy na drogach, drapieżnictwo ze strony kotów domowych). W efekcie na Czerwonej Liście Zagrożonych Gatunków publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) znajdziemy obecnie aż 1332 gatunki nietoperzy, z czego 9 już wyginęło, a 32 są krytycznie zagrożone. Pamiętajmy zatem, że w Polsce nietoperze objęte są ścisłą ochroną gatunkową. Krajowych gatunków nietoperzy dotyczą również przepisy Unii Europejskiej (dyrektywa siedliskowa) oraz umowy międzynarodowe: Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk tzw. konwencja berneńska, Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt tzw. konwencja bońska, Porozumienie o ochronie populacji europejskich nietoperzy EUROBATS (w ramach konwencji bońskiej).

Około 70% występujących na Ziemi gatunków nietoperzy (w tym wszystkie krajowe) żywi się prawie wyłącznie bezkręgowcami – głównie owadami. Warto podkreślić, że zjadając ogromne ilości owadów (w tym tych uciążliwych dla ludzi jak komary czy szkodniki upraw) nietoperze mają znaczny wpływ na regulację ich liczebności. W rejonach tropikalnych i subtropikalnych spotkamy nietoperze żywiące się owocami i/lub pyłkiem kwiatów. Zwierzęta te przy okazji zapylają liczne gatunki roślin wykorzystywanych przez człowieka np. banany, mango czy goździki (przyprawowe), a także rozsiewają ich nasiona. Bardzo rzadko zdarza się, że nietoperze polują na inne kręgowce np. ptaki lub ryby. A zupełnie wyjątkowe u tej grupy ssaków (tylko 3 gatunki na ponad 1300) jest odżywianie się krwią – głównie zwierząt hodowlanych. Robią tak, żyjące w ciepłym klimacie Ameryki Środkowej i Południowej nietoperze zwane wampirami.

W naszej strefie klimatycznej nietoperze zjadają przede wszystkim owady i w związku z tym muszą sobie poradzić z okresowym brakiem pożywienia dlatego zapadają w odrętwienie, nazywane hibernacją. W trakcie hibernacji ich procesy życiowe podtrzymywane są na minimalnym poziomie co umożliwia przetrwanie zimy korzystając jedynie z zapasów energii zmagazynowanej jesienią w tkance tłuszczowej. Na zimowe schronienia nietoperze wybierają m.in. jaskinie, fortyfikacje, stare kopalnie, sztolnie i piwnice. Odwiedzając zimą takie miejsca ludzie, zazwyczaj nie zdając sobie z tego sprawy, narażają hibernujące w nich nietoperze na śmierć głodową ponieważ niepokojone zwierzęta wybudzają się zużywając przy tym bardzo dużo energii. Skutecznym zabezpieczeniem zimujących nietoperzy może być montaż specjalnych krat, które zapewnią zwierzętom swobodny dostęp do kryjówki i nie będą powodowały niekorzystnych zmian jej mikroklimatu.

Fot. 1. Twierdza Przemyśl, Fort I Salis Soglio – jedno z miejsc hibernacji nietoperzy na Pogórzu Przemyskim

Letnimi schronieniami, potrzebnymi do wychowania młodych, są dla niektórych gatunków zaciszne strychy budynków krytych materiałem, który łatwo się nagrzewa i zatrzymuje ciepło na dłużej (gont lub blacha podbita drewnem). Niestety coraz trudniej jest znaleźć tego typu kryjówki zwłaszcza, że muszą one jeszcze posiadać odpowiedni otwór wejściowy. Większość nietoperzy potrafi przeciskać się przez niewielkie szczeliny ale w przypadku podkowca małego, który szczególnie chętnie tworzy kolonie rozrodcze na strychach, otwór musi być na tyle duży aby umożliwić swobodny wlot bez konieczności przysiadania. W Polsce wiele kolonii rozrodczych nietoperzy (a u podkowca małego większość) bytuje na strychach obiektów sakralnych (kościołów i cerkwi). Poważnym zagrożeniem są dla nich wszelkie prace budowlane prowadzone w okresie rozrodczym kończące się często opuszczeniem kolonii przez spłoszone matki i porzuceniem młodych. Innym powodem wyprowadzenia się nietoperzy może być uruchomienie, popularnych ostatnio iluminacji mających eksponować walory architektoniczne danego obiektu. Nietoperze unikają pustych, oświetlonych przestrzeni ponieważ pokonując je są narażone na ataki drapieżników. Oświetlenie otworu wylotowego z jednoczesnym wycięciem drzew otaczających kościół przesądza najczęściej o opuszczeniu budynku przez nietoperze.

Fot.2. Otoczona drzewami murowana cerkiew św. Onufrego w Posadzie Rybotyckiej – miejsce zakładania letnich kolonii rozrodczych przez nietoperze.

Kilka polskich gatunków nietoperzy znalazło się w tzw. dyrektywie siedliskowej. Kraje członkowskie Unii Europejskiej mają obowiązek zapewnić siedliskom przyrodniczym oraz gatunkom roślin i zwierząt, o których mowa w tej dyrektywie, warunki sprzyjające ochronie lub zadbać o odtworzenie ich dobrego (właściwego) stanu, m.in. poprzez wyznaczenie specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO) tzw. obszarów siedliskowych. W Karpatach specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000 tworzone dla ochrony nietoperzy często (co zostało wyjaśnione powyżej) obejmują obiekty sakralne z obecnymi na strychach koloniami rozrodczymi np. Podkowce w Szczawnicy, Kościół w Węglówce, Kościół w Radziechowach.

Bardzo istotny dla ochrony nietoperzy w polskich Karpatach okazał się, realizowany w latach 2013-2017, na terenie pięciu województw, nie tylko karpackich, (podkarpackiego, małopolskiego, śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego), projekt Ochrona podkowca małego i innych gatunków nietoperzy w południowej Polsce (PODKOWIEC+) współfinansowany przez Unię Europejską w ramach mechanizmu finansowego LIFE+. W obrębie wymienionych województw wyznaczono tereny, na których podkowiec występuje lub są odpowiednie dla niego siedliska. Obszar ten nazwany został Krainą Podkowca. Oprócz działań edukacyjnych i promocyjnych kluczowe były działania o charakterze infrastrukturalnym prowadzone w obszarach Natura 2000, które wyznaczono dla ochrony nietoperzy. Jak czytamy na stronie projektu działaniami objęto kilkadziesiąt stanowisk tych ssaków, w których występowały problemy zagrażające istnieniu bądź dobrej kondycji populacji lokalnej. Dzięki wyremontowaniu dachów w 9 budynkach, zachowane zostały ważne stanowiska (nocków dużych oraz podkowców małych). Zainstalowanie platform na guano w 7 obiektach pozwoliło zabezpieczyć strychy przed degradacją i tym samym umożliwiło utrzymanie ciągłości kolonii nietoperzy. Poprawiono warunki siedliskowe w 60 schronieniach letnich nietoperzy. Zamknięto dostęp niepowołanych osób do trzech zimowisk. Przerwy w trasach przelotów uzupełnione zostały nasadzeniami w otoczeniu 38 schronień letnich. Zmieniono oświetlenie 19 stanowisk letnich na korzystniejsze dla nietoperzy. W efekcie w trakcie trwania projektu nastąpił wzrost liczebności nietoperzy – podkowca małego o 35%, nocka dużego o 27%.

Obecnie (w latach 2021–2026) realizowany jest kolejny projekt LIFE+ PODKOWIEC TOWERS, którego działania dotyczą tym razem obszarów położonych na terenie czterech państw – Polski, Republiki Czeskiej, Słowacji i Rumunii. Projekt koordynowany jest przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”. Celami projektu, obok zabezpieczenia i poprawy warunków stanowisk o dużym znaczeniu dla nietoperzy, jest też m. in. tworzenie nowych schronień oraz zwiększanie świadomości i wiedzy osób mających w swojej pracy styczność z nietoperzami i mogących poprzez swoje decyzje wpływać na stan ich ochrony.

Z inicjatywy organizacji EUROBATS (Agreement on the Conservation of Populations of the Bats / Porozumienie o ochronie populacji nietoperzy europejskich) od 1997 r., w ostatni pełny weekend sierpnia, organizowana jest Międzynarodowa Noc Nietoperzy. W 2023 r. będzie to noc z 26 na 27 sierpnia. Bardzo zachęcam by stała się ona okazją do poznania i ochrony tych fascynujących i tajemniczych stworzeń. Poniżej zamieszczam listę źródeł, z których m. in. można czerpać wiedzę na temat nietoperzy (dostęp 23.08.2023 r.):

• Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra, bardzo ważna i szczególnie godna odwiedzenia strona. Oprócz informacji ogólnych na temat nietoperzy, znajdziemy na niej szereg praktycznych porad jak postępować w razie spotkania z nietoperzami. Ponadto publikowane są tam artykuły dotyczące bieżących wydarzeń np. Wściekłe nietoperze – fakty i mity czy Sierpniowe naloty nietoperzy na klatki schodowe. W pilnych sprawach związanych z nietoperzami można dzwonić lub wysłać SMS/MMS na całodobową nietoperzową linię alarmową PTOP Salamandra pod numerem telefonu 604 83 6583, a w mniej pilnych pisać pod adres: nietoperze@salamandra.org.pl.
• Poradnik Ochrony Nietoperzy wydany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy. Publikacja obala wiele mitów na temat nietoperzy np. Czy nietoperze wkręcają się we włosy?, a także odpowiada na częste pytania np. Jakie korzyści mamy z nietoperzy? Co zrobić gdy znajdziemy chorego nietoperza? Co zagraża nietoperzom? A nawet Jak nietoperze siusiają, gdy wiszą głową w dół? Przede wszystkim jednak poradnik obejmuje opis różnorodnych relacji pomiędzy ludźmi a nietoperzami i przedstawienie sposobów minimalizacji niekorzystnych skutków ewentualnych sytuacji konfliktowych.
• Obserwatorium Nietoperzy w Brennej.
• Mapa rozmieszczenie gatunków nietoperzy na obszarze Polski.
• Kraina podkowca (projekt zakończony ale na jego stronie internetowej można pobrać ciekawy raport końcowy), Projekt LIFE+ Podkowiec Towers oraz Kraina Podkowca LIFE+ Podkowiec Towers na FB gdzie warto śledzić aktualności.

Literatura:

1. Błachowski, G., Węgiel, A., 2017: Poradnik ochrony nietoperzy. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy, Supraśl. https://nietoperze.pl/poradnik-ochrony-nietoperzy/, dostęp 21.08.2022 r.
2. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, http://panel.iop.krakow.pl//uploads/wydawnictwa_artykuly/3b904a0bd23e641f69c8f40be35324ccd670ad69.pdf, dostęp 08.08.2023 r.
3. Iwińska, K., Boratyński, J., S., Mleczek, T., Kasprzyk, K., Dorociak, K., Sachanowicz, K., 2017: Nietoperze Pogórza Przemyskiego i terenów przyległych. Chrońmy Przyr. Ojcz. 73 (6): 437–450, http://panel.iop.krakow.pl/uploads/wydawnictwa_artykuly/64b58552e19398f345511523ad39e5bda633d204.pdf, 21.08.2022 r.
4. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., Dz.U. 1996 nr 58 poz., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 01.11.2022 r., tzw. konwencja berneńska.
5. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r., Dz.U. 2003 nr 2 poz. 17, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20030020017, dostęp 11.08.2023 r., tzw. konwencja bońska.
6. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra, http://www.salamandra.org.pl/nietoperze.html, dostęp 11.08.2023 r.
7. Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie, podpisane w Londynie dnia 4 grudnia 1991 r., Dz.U. 1999 nr 96 poz. 1112, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19990961112, dostęp 11.08.2023 r.
8. Raport z realizacji projektu Ochrona podkowca małego i innych gatunków nietoperzy w południowej Polsce (PODKOWIEC+) Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, http://podkowiecplus.pl/wp-content/uploads/2018/07/RaportLaika-.pdf, dostęp 11.08.2023 r.
9. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000, Dz.U. 2010 nr 77 poz. 510, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20100770510, dostęp 05.11.2022 r.
10. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.
11. Sachanowicz, K., Ciechanowski, M., 2005: Nietoperze polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
12. The IUCN Red List of Threatened Species, https://www.iucnredlist.org/, dostęp 24.08.2022 r.