Gatunki obce – internetowe źródła informacji

Gatunki obce – internetowe źródła informacji

Marta Wantuch

Inwazyjne gatunki obce (IGO, ang. Invasive alien species – IAS), obok zmian klimatycznych, zanieczyszczenia środowiska, utraty siedlisk oraz nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych, są obecnie uznawane za jedno z największych zagrożeń dla różnorodności biologicznej na świecie. Na tworzonym przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie portalu internetowym Gatunki obce w Polsce, czytamy – Tak duża skala tego problemu wynika między innymi z faktu, że [inwazje biologiczne] to jeden z najmniej przewidywalnych i najbardziej dynamicznych procesów przyrodniczych będących skutkiem rozwoju cywilizacji. Jednocześnie inwazje biologiczne pozostają jednym z najmniej zbadanych i najsłabiej rozpoznawanych zagrożeń dla różnorodności biologicznej.

Inwazje przyrodnicze powodowane przez gatunki obce to jeden z najpoważniejszych i jednocześnie najbardziej skomplikowanych problemów dla ochrony przyrody. Kłopot stanowi już samo ustalenie, które gatunki uznamy za obce, a które za rodzime (więcej tutaj). Sytuację dodatkowo komplikuje zamieszanie terminologiczne. Uważam, że najbezpieczniej jest przyjąć definicje zawarte w Ustawie z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych (Dz.U. 2021 poz. 1718), która podaje je za Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych (Dz. Urz. UE L 317 z 04.11.2014, str. 35, z późn. zm.2). Zgodnie z tymi dokumentami:

Gatunek obcy oznacza każdego żywego osobnika gatunku, podgatunku lub niższego taksonu zwierząt, roślin, grzybów lub drobnoustrojów wprowadzonego poza jego naturalny zasięg; pojęcie to obejmuje wszelkie części, gamety, nasiona, jaja lub diaspory tych gatunków, jak również hybrydy, odmiany lub rasy zdolne do przeżycia i rozmnażania;

Inwazyjny gatunek obcy oznacza gatunek obcy, którego wprowadzenie lub rozprzestrzenianie się zagraża – jak stwierdzono – bioróżnorodności i powiązanym usługom ekosystemowym lub oddziałuje na nie w niepożądany sposób;

Wprowadzenie oznacza przemieszczenie gatunku poza jego naturalny zasięg na skutek interwencji człowieka;

Możemy zatem uznać, cytując za Gatunki obce w Polsce, iż podstawowym kryterium rozróżniającym gatunki rodzime i obce jest to, czy ich występowanie na danym obszarze jest wynikiem procesów naturalnych, czy też jest wynikiem takiej czy innej działalności człowieka. Przemieszczenie przez człowieka i wprowadzenie do środowiska przyrodniczego gatunku poza zasięg, w którym występuje on w sposób naturalny, jest nazywane introdukcją. Najprościej rzecz ujmując introdukcja może być zamierzona czyli człowiek celowo wprowadza jakiś gatunek do środowiska np. zakładając, że pomoże mu w ochronie upraw przed innymi organizmami, albo introdukcja jest niezamierzona (np. zwierzę ucieka z hodowli, bądź nikt nawet nie wie, że przybyło w nowe miejsce ponieważ podróżowało „na gapę” razem z transportowanymi towarami). Większość introdukcji kończy się śmiercią wprowadzonego do nowego środowiska organizmu. Według niektórych szacunków tylko 10% obcych gatunków jest w stanie utworzyć stabilne populacje w nowych warunkach. Z tych 10%, większość (może nawet 90%) nie będzie szkodziło lokalnym populacjom. Pozostałe staną się niestety gatunkami inwazyjnymi. Gatunki inwazyjne charakteryzują się wielką ekspansywnością i przyczyniają się do wymierania rodzimych gatunków:

• konkurują z nimi o zasoby (pokarm, miejsca rozrodu, wodę, światło) np. biedronka azjatycka z naszymi gatunkami biedronek, norka amerykańska, która niemal całkowicie wyparła norkę europejską, nawłoć kanadyjska zarastająca cenne zbiorowiska łąkowe;
• polują na nie lub na nich żerują np. szop pracz poluje na rodzime gatunki ptaków, piżmak intensywnie żerując zmniejsza powierzchnię przybrzeżnych szuwarów, a co za tym idzie dostępność miejsc lęgowych dla ptaków;
• przenoszą groźne dla nich choroby np. rak amerykański (pręgowaty) dżumę raczą na naszego raka szlachetnego;
• same powodują groźne choroby np. azjatycki tasiemiec bruzdogłowiec gowkongijski.

Fot. 1. Nawłoć kanadyjska i nawłoć późna to bardzo do siebie podobne, pochodzące z Ameryki Północnej, byliny będące w Polsce jednymi z najbardziej agresywnych i najczęściej występujących gatunków inwazyjnych. Paradoksalnie rośliny te są wykorzystywane jako pożytek dla pszczoły miodnej, a jednocześnie przyczyniają się do ograniczenia liczebności krajowych zapylaczy, szczególnie dzikich pszczół i bzygowatych.

Fot. 2. Nawłoć kanadyjska i nawłoć późna są gatunkami bardzo ekspansywnymi. Obecnie występują na licznych stanowiskach na terenie całej Polski, często tworząc łany zajmujące dużą powierzchnię i wypierając z danego terenu niemal wszystkie inne gatunki roślin zielnych. Skuteczność rozprzestrzeniania inwazyjnym gatunkom nawłoci zapewnia m.in. produkcja dużej liczby lekkich nasion rozsiewanych na znaczne odległości (u n. kanadyjskiej nawet do 10000 na roślinę), a także szybko rozrastające się kłącza.

Fot.3. Na zdjęciu widoczna jest wyraźna granica pomiędzy terenem regularnie, corocznie koszonym i porośniętym przez różne rośliny zielne, głównie trawy (po lewej) oraz terenem od kilkunastu lat nie koszonym, który został całkowicie opanowany przez nawłoć (po prawej). Skutecznym sposobem walki z inwazyjnymi gatunkami nawłoci jest regularne koszenie (kilkakrotnie w ciągu roku lub gdy nie jest to możliwe, późnym latem), a w początkowej fazie ekspansji dobre rezultaty daje punktowe niszczenie roślin (wyrywanie lub wykopywanie). Niestety koszenie dużych powierzchni jest kosztowne dlatego poza terenami chronionymi rzadko podejmuje się jakiekolwiek kroki w celu usunięcia nawłoci.

Straty wynikające z występowania inwazyjnych gatunków obcych sięgają 5 do 10% globalnego produktu brutto. W samej Europie, gdzie liczba gatunków obcych przekracza 11000, koszty obecności obcych gatunków szacowane są na co najmniej 18 mld € rocznie. Są one wynikiem niszczenia upraw i plonów, wywoływania epidemii chorób wśród ludzi i zwierząt hodowlanych, obrastania różnego rodzaju zanurzonych konstrukcji (np. ujęć wodnych), czy blokowania kanałów żeglugowych (Gatunki obce w Polsce). Jak widzimy, pomimo tego, iż niewielki odsetek gatunków obcych staje się gatunkami inwazyjnymi, wielkość ponoszonych z ich powodu strat (w tym tych gospodarczych) oraz trudności w walce z nimi powodują, że najtańszym i najlepszym rozwiązaniem jest zapobieganie inwazjom. Niestety również to zadanie jest niezmiernie trudne do wykonania. Inwazyjne gatunki obce także w Karpatach stanowią ogromne zagrożenie dla lokalnej flory i fauny oraz gospodarki człowieka. Znalazło to odzwierciedlenie w artykule 4 Konwencji Karpackiej, w którym czytamy: Strony będą prowadzić politykę mającą na celu zapobieganie wprowadzaniu obcych gatunków inwazyjnych i uwalnianiu organizmów genetycznie zmodyfikowanych, zagrażających ekosystemom, siedliskom lub gatunkom, oraz ich kontrolowanie lub eliminowanie.

W Internecie znajdziemy bardzo wiele informacji na temat inwazyjnych gatunków obcych, dlatego tym bardziej warto korzystać z rzetelnych i sprawdzonych źródeł. Podstawowe informacje na temat IGO znajdują się na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ), na której zamieszczono m.in. Przepisy prawne dotyczące gatunków obcych. Unijne normy prawne odnoszące się do IGO reguluje, wspomniane już Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych (Dz. Urz. UE L 317 z 04.11.2014, str. 35, z późn. zm.2)). Na jego podstawie została ustanowiona lista IGO stwarzających zagrożenie dla Unii (88 gatunków) określona w Rozporządzeniu wykonawczym Komisji (UE) nr: 2016/1141 z dnia 13 lipca 2016 r. przyjmującym wykaz inwazyjnych gatunków obcych uznanych za stwarzające zagrożenie dla Unii zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 (Dz. U. UE. L. z 2016 r. Nr 189, str. 4, z późn. zm.). W Polsce zagadnienia związane z gatunkami obcymi reguluje Ustawa z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych, która m.in. określa: zadania i kompetencje organów administracji publicznej oraz innych podmiotów związane z wykonywaniem przepisów ww. rozporządzenia nr 1143/2014. Lista IGO stwarzających zagrożenie dla Polski znajduje się w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów (Dz.U. 2022 poz. 2649). Lista powyższa obejmuje 7 gatunków roślin i 11 gatunków zwierząt (małże, ryby, gady, ptaki, ssaki).

Na stronie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska znajdziemy również instrukcję Jak zgłosić nowe stanowisko IGO? Nowe stanowisko gatunku inwazyjnego zgłaszamy niezwłocznie po jego odkryciu gminie, a ona ma obowiązek podjęcia dalszych działań. Skąd jednak mamy wiedzieć czy stanowisko, na które się natknęliśmy jest nowe? Możemy to sprawdzić na portalu Geoserwis, gdzie są dostępne informacje o znanych w kraju stanowiskach IGO stwarzających zagrożenie dla Unii/Polski.

Fot. 4. Stanowisko barszczu Sosnowskiego w Zawadce Rymanowskiej w Beskidzie Niskim. Barszcz Sosnowskiego jest niebezpiecznym dla zdrowia ludzi i zwierząt, powodującym poważne oparzenia (ma właściwości fototoksyczne), gatunkiem inwazyjnym zawleczonym do Polski z Kaukazu pod koniec lat 50 XX w. Obecnie roślina występuje na terenie całego kraju warto zatem sprawdzić jak ustrzec się przed poparzeniem oraz jak postępować w przypadku kontaktu z rośliną (np. na stronach internetowych stacji sanitarno-epidemiologicznych). Nowe stanowiska barszczu Sosnowskiego należy zgłaszać w urzędzie gminy lub dzwoniąc na numer alarmowy straży miejskiej (tel. 986).

Obszerną bazę danych Gatunki obce w Polsce tworzy Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk (IOP PAN) w Krakowie. Baza ta została włączona do systemu NOBANIS (European Network on Invasive Alien Species), który powstał w celu wymiany informacji o gatunkach obcych w Europie środkowej i północnej. Co znajdziemy na portalu IOP PAN? Na pewno odpowiedzi na pytania czym są gatunki obce oraz inwazyjne gatunki obce, jakie są skutki inwazji biologicznych, czy ten problem dotyczy każdego z nas i jak możemy pomóc, a przynajmniej nie szkodzić w tym zakresie. Są też odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania, w tym te o inwazyjność kota domowego – patrz tutaj. Przede wszystkim jednak Gatunki obce w Polsce to baza danych na temat konkretnych gatunków obcych. Początki gromadzenia informacji w tym zakresie przez IOP PAN w Krakowie sięgają 1999 r. Obecnie, dzięki bezinteresownej pracy grupy specjalistów, całkowita liczba gatunków obcych roślin, zwierząt i grzybów w bazie danych wynosi 1771 (tylko część z nich tworzy rozmnażające się populacje, pozostałe były stwierdzane sporadycznie). Tutaj na przykładzie szopa pracza można prześledzić jakie informacje o poszczególnych gatunkach są gromadzone.

Ze względu na specyfikę problemu inwazji biologicznych, informacje na powyższym portalu nie są kompletne, mimo że są na bieżąco uzupełniane. Jego Twórcy zapraszają do współpracy i proszą o przekazywanie wszelkich uwag i pytań dotyczących portalu, a także informacji o obserwacjach obcych gatunków pocztą elektroniczną na adres ias@iop.krakow.pl lub telefonicznie na numer 609 440 104.

Godna polecenia, zwłaszcza dla akwarystów ale nie tylko, jest strona Łowca obcych, jak pisze Autor: Głównym celem projektu od samego początku jest lokalizowanie i obejmowanie monitoringiem roślin i zwierząt akwariowych uwolnionych do polskich wód, w których mogą stanowić zagrożenie dla naturalnego ekosystemu i gospodarki. (…) W odpowiedzi na duże zainteresowanie problemem stworzyłem niniejszą stronę, na której znajdziecie Państwo nie tylko informacje związane z moją działalnością, lecz także liczne definicje, zestawienia, fotografie, pomysły i rozwiązania, których zadaniem jest promocja odpowiedzialności oraz dobrych praktyk w akwarystyce, jak i przyrodzie. Zachęcam do tego każdego, bo jest to w naszym wspólnym interesie. (Rafał Maciaszek, Inicjator projektu Łowca Obcych). Z informacji zawartych na tej stronie warto skorzystać zwłaszcza w przypadku, kiedy planujemy zakup jakiegoś zwierzęcia wodnego do domowego akwarium. Niestety w sklepach zoologicznych, ze względu na słaby system kontroli oraz niską świadomość ekologiczną, wciąż można kupić gatunki inwazyjne, których sprzedaż i posiadania są zabronione na terenie naszego kraju.

Sytuacja w przypadku inwazji biologicznych, zmienia się bardzo dynamicznie, nakładają się na to zjawisko m.in. postępujące zmiany klimatu, utrata siedlisk przez gatunki rodzime i zanieczyszczenie środowiska, dlatego warto korzystać z jak najnowszych źródeł informacji. Niemniej jednak polecam również nieco starsze pozycje:

• Gatunki obce w faunie Polski (2012–2014), internetowa baza danych,
• Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia. Kodeks dobrych praktyk, plik pdf do pobrania,
• Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych, 2012, plik pdf do pobrania.

Literatura:

1. Gatunki obce w Polsce, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2024, https://www.iop.krakow.pl/ias/projekt, dostęp 08.02.2024 r.
2. Geoserwis GDOŚ, https://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/, dostęp 09.02.2024 r.
3. Głowaciński, Z., Okarma, H., Pawłowski, J., Solarz, W. (red.) 2012-2014: Gatunki obce w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, https://www.iop.krakow.pl/gatunkiobce/defaultf803.html?nazwa=default&je=pl, dostęp 08.02.2024 r.
4. Inwazyjne Gatunki Obce (IGO), Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, https://www.gov.pl/web/gdos/inwazyjne-gatunki-obce3, dostęp 08.02.2024 r.
5. Konwencja Karpacka, http://www.carpathianconvention.org/, dostęp 09.02.2024 r.
6. Nawłoć kanadyjska – karta informacyjna gatunku. Analiza stopnia inwazyjności gatunków obcych w Polsce wraz ze wskazaniem gatunków istotnie zagrażających rodzimej florze i faunie oraz propozycją działań strategicznych w zakresie możliwości ich zwalczania oraz Analiza dróg niezamierzonego wprowadzania lub rozprzestrzeniania się inwazyjnych gatunków obcych wraz z opracowaniem planów działań dla dróg priorytetowych. IOP PAN Kraków, Uniwersyste Ślaski w Katowicach, 2017, https://projekty.gdos.gov.pl/files/artykuly/127094/Solidago-candensis_nawloc-kanadyjska_KG_WWW_icon.pdf, dostęp 26.02.2024 r.
7. Maciaszek, R. 2024: Łowca obcych, https://lowcaobcych.pl/, dostęp 08.02.2024 r.
8. NOBANIS, European Network on Invasive Alien Species, https://www.nobanis.org/, dostęp 08.02.2024 r.
9. Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia. Kodeks dobrych praktyk. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 2014, https://rm.coe.int/168048d610, dostęp 08.02.2024 r.
10. Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Wąbrzeźnie, https://www.gov.pl/web/psse-wabrzezno/uwazaj-na-barszcz-sosnowskiego, dostęp 26.02.2024 r.
11. Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat, sporządzona w Kijowie dnia 22 maja 2003 r. tzw. Konwencja Karpacka (Dz.U. 2007 nr 96 poz. 634), https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20070960634, dostęp 09.02.2024 r.
12. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych (Dz. Urz. UE L 317 z 04.11.2014, str. 35, z późn. zm.2), https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32014R1143&from=DE, dostęp 05.02.2024 r.
13. Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów (Dz.U. 2022 poz. 2649), https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20220002649, dostęp 05.02.2024 r.
14. Rozporządzeniu wykonawczym Komisji (UE) nr: 2016/1141 z dnia 13 lipca 2016 r. przyjmującym wykaz inwazyjnych gatunków obcych uznanych za stwarzające zagrożenie dla Unii zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 (Dz. U. UE. L. z 2016 r. Nr 189, str. 4, z późn. zm.), https://eur-lex.europa.eu/eli/reg_impl/2016/1141/oj/pol, dostęp 09.02.2024 r.
15. Tokarska-Guzik, B., Dajdok, Z., Zając, M., Zając, A., Urbisz, A., Danielewicz, W., Hołdyński, Cz. 2012: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, https://www.gdos.gov.pl/files/artykuly/5050/invasive_plants_poland.pdf, dostęp 08.02.2024r.
16. Ustawa z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych (Dz.U. 2021 poz. 1718), https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20210001718, dostęp 05.02.2024 r.