Już czas na przywrócenie mokradeł!

Już czas na przywrócenie mokradeł!

Marta Wantuch

Jednym z podstawowych problemów związanych z ochroną obszarów wodno-błotnych jest niska świadomość społeczna dotycząca globalnego i lokalnego znaczenia tych terenów postrzeganych często wyłącznie jako miejsca eksploatacji różnego rodzaju zasobów (np. torfu) bądź jako nieużytki wymagające zagospodarowania. Tymczasem ekosystemy tego typu odgrywają istotną rolę m.in. w regulacji klimatu oraz retencji wód gruntowych i powierzchniowych, są także środowiskiem życia wielu reliktowych i zagrożonych gatunków. W Karpatach, które sporadycznie kojarzą się nam z obszarami wodno-błotnymi, wciąż występuje duża różnorodność siedlisk mokradłowych jednakże bez odpowiedniej ochrony ich przetrwanie jest bardzo mało prawdopodobne.

Konwencja Ramsarska

Potrzebę ochrony mokradeł dostrzeżono już w ubiegłym wieku czego przejawem jest tzw. Konwencja Ramsarska czyli Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego sporządzona w Ramsarze (Iran) dnia 2 lutego 1971 r. (ang. The Convention on Wetlands). Konwencja do chwili obecnej została ratyfikowana przez 172 państwa, w tym Polskę (w 1978 r.). Sekretariat Konwencji prowadzi Światowa Unia Ochrony Przyrody (ang. The World Conservation Union/IUCN), czyli organizacja odpowiadająca również m.in. za tworzenie światowej listy gatunków zagrożonych wyginięciem (ang. IUCN Red List of Threatened Species). Konwencja Ramsarska pierwotnie kładła nacisk na ochronę i zrównoważone użytkowanie obszarów wodno-błotnych, głównie jako siedlisk ptaków wodnych. Jednak z biegiem lat jej zakres rozszerzył się na wszystkie aspekty ochrony obszarów wodno-błotnych i ich zrównoważonego użytkowania, uznając takie tereny za ekosystemy niezwykle ważne dla zachowania różnorodności biologicznej oraz dla dobrobytu społeczności ludzkich. Obszary wodno-błotne istotne z międzynarodowego punktu widzenia są wprowadzane do Spisu obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym i obejmowane ochroną. Obecnie spis zawiera 2471 obszarów, w tym 19 znajdujących się w Polsce, a wśród nich 3 karpackie (Rezerwat przyrody Bór na Czerwonem, Polodowcowe Stawy Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz Torfowiska Tatrzańskiego Parku Narodowego). Obszary Ramsar na świecie pokrywają łącznie powierzchnię ponad 250 milionów hektarów, co stanowi około 13–18% mokradeł lądowych i nadmorskich.

Czym są mokradła?

Zgodnie z zamieszczoną w Konwencji Ramsarskiej definicją obszary wodno-błotne są to tereny bagien, błot i torfowisk lub zbiorniki wodne, tak naturalne jak i sztuczne, stałe i okresowe, o wodach stojących lub płynących, słodkich, słonawych lub słonych, łącznie z wodami morskimi, których głębokość podczas odpływu nie przekracza sześciu metrów. W języku polskim natrafimy jednak na pewne zamieszanie terminologiczne, w związku z którym warto zajrzeć do artykułu Meandry terminologii mokradłowej, zamieszczonym na godnej polecenia stronie internetowej – Informacyjny Serwis Mokradłowy (bagna.pl.). Autor wspomnianego opracowania uważa, iż pojęcie mokradło jest odpowiednikiem znajdującego się w Konwencji Ramsarskiej angielskiego słowa wetlands, które na język polski zostało wprawdzie przetłumaczone jako obszary wodno-błotne ale ten termin nie całkiem się u nas przyjął. Autor zakłada zatem, że mokradło jest jego synonimem. Nadmienić jednak należy, że często w polskojęzycznej literaturze mówi się oddzielnie o siedliskach wodnych (takich jak rzeki, potoki, jeziora itp.) oraz o siedliskach mokradłowych (takich jak bory bagienne, torfowiska, młaki, podmokłe łąki itp.).

Mokradła a dobrostan człowieka

Od 1997 roku, 2 lutego czyli w rocznicę uchwalenia Konwencji Ramsarskiej, obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Mokradeł. Rokrocznie temu wydarzeniu towarzyszy inne hasło mające zwrócić uwagę na problemy związane z ochroną obszarów wodno-błotnych. W roku 2024 brzmi ono Mokradła a dobrostan człowieka. Temat przewodni tegorocznych obchodów wskazuje na wzajemne silne powiązania między życiem i zdrowiem ludzi, a terenami podmokłymi, które od tysięcy lat stanowią podstawę rozwoju cywilizacji zapewniając wodę i pożywienie. Mokradła zatrzymują i dostarczają większość słodkiej wody, którą dodatkowo filtrują z zanieczyszczeń. Ryby łowione na obszarach wodno-błotnych stanowią obecnie główne źródło białka dla więcej niż miliarda ludzi na Ziemi, a pola ryżowe dają wyżywienie dla 3,5 miliarda ludzi rocznie!. W regionach rolniczych, niektóre typy mokradeł są wykorzystywane jako źródło paszy dla zwierząt hodowlanych. Od wieków na terenach podmokłych pozyskuje się również zioła oraz rośliny jadalne (np. żurawinę). Szacuje się, że mokradła zapewniają źródła utrzymania ponad miliardowi ludzi na całym świecie (w rybołówstwie, akwakulturze, rolnictwie, turystyce). W wielu rejonach są także ważną częścią kultury i życia duchowego rdzennych mieszkańców.

Ryc. 1. Użytek ekologiczny Kamieniołom Libana, Kraków. Obszary wodno-błotne bardzo często są wykorzystywane jako miejsca rekreacji i wypoczynku. Nie chodzi tutaj tylko o dzikie i rozległe torfowiska położone z dala od rejonów gęsto zaludnionych, na które możemy udać się w trakcie urlopu, ale również o niewielkie fragmenty „dzikości” zachowane w miastach i wsiach, a nawet w dużych aglomaracjach, które mogą służyć nam do codziennej regeneracji po zakończonej pracy czy nauce.

Ryc. 2. Dolina Białej Wody, Małe Pieniny. Obszary wodno-błotne umożliwiają rozwijanie, coraz bardziej popularnej, turystyki przyrodniczej. Dzięki malowniczości krajobrazu, a przede wszystkim wysokiej różnorodności biologicznej bardzo dobrze sprawdzają się jako miejsca organizacji obozów i wycieczek botanicznych czy ornitologicznych.

Ryc. 3. Użytek ekologiczny Zakrzówek, Kraków. Umiejętnie wykorzystane tereny podmokłe są niezwykle wartościowymi miejscami, w których można prowadzić edukację ekologiczną.

Tereny podmokłe pełnią w przyrodzie także wiele innych, mniej oczywistych dla nas ale niezwykle ważnych funkcji. Jedną z nich jest retencja wód gruntowych i powierzchniowych. Hektar mokradeł może wchłonąć do 14 milionów litrów wody powodziowej. W Polsce torfowiska gromadzą więcej wody niż wszystkie inne zbiorniki wodne razem wzięte – około 35 miliardów m³ (bagna.pl). Tereny podmokłe wychwytują też CO² z atmosfery i magazynują więcej węgla niż jakikolwiek inny ekosystem na Ziemi przyczyniając się do zmniejszenia efektu cieplarnianego. Wyobraźmy sobie, że torfowiska zajmują ok. 3% powierzchni kontynentów, a zmagazynowane jest w nich dwa razy więcej węgla niż sumarycznie we wszystkich lasach na Ziemi (lasy pokrywają ok. 30% powierzchni kontynentów) (Kotowski, 2021). Ponadto obszary wodno-błotne są bardzo ważnym siedliskiem dla cennych, zagrożonych i wymagających ochrony gatunków roślin, zwierząt i grzybów, a także istotnym miejscem odpoczynku i źródłem pożywienia dla wielu gatunków ptaków wędrownych w okresie migracji. Około 40% gatunków roślin i zwierząt na świecie zależy od terenów podmokłych. Różnorodność biologiczna mokradeł ma kluczowe znaczenie dla zrównoważonego rozwoju człowieka (…) – dostarcza żywności, czystej wody i miejsc pracy, chroni przed sztormami i powodziami oraz łagodzi skutki zmian klimatycznych. (Mokradła i ludzie splecione losy).

Fot. 4. Bociany białe, okolice Krakowa. Wiele gatunków ptaków wykorzystuje tereny podmokłe jako żerowiska nie tylko w okresie lęgowym ale także w trakcie jesiennych i wiosennych migracji.

Znikające mokradła

Wydaje się oczywiste, że nasza egzystencja jest całkowicie uzależniona od wody, a jednocześnie nieustannie przyczyniamy się do zanikania i zanieczyszczania kolejnych mokradeł. Od XVIII wieku zniknęło ponad 80% wszystkich terenów podmokłych. Trend ten przyspiesza, ponieważ w stosunku do stanu obserwowanego w 1970 r. znów utracono co najmniej 35% terenów podmokłych (Mokradła i ludzie splecione losy). Warto pamiętać, że gdy torfowiska zostaną osuszone stają się one znaczącym źródłem dwutlenku węgla i podtlenku azotu. W skali świata zdegradowane torfowiska emitują obecnie ok. 2 Gt CO² na rok, co stanowi 6% globalnych antropogenicznych emisji (Kotowski, 2021). Osuszone torfowiska uwalniają też zakumulowane wcześniej zanieczyszczenia co dodatkowo obniża jakość słodkiej wody. Tymczasem prawie wszystkie globalne źródła słodkiej wody mają pogorszoną jakość: 82% światowej populacji ludzi jest narażona na wysoki poziom zanieczyszczeń w dostarczanej wodzie. (…) Ponadto obecnie zużywamy więcej wody niż natura jest w stanie odtworzyć, a nasze zużycie stale rośnie (w ciągu ostatnich 100 lat sześciokrotnie). (…) Za 70% poboru wody z terenów podmokłych na Ziemi odpowiada rolnictwo. (Mokradła i ludzie splecione losy). Najpoważniejszym zagrożeniem dla mokradeł jest ich odwadnianie. Prowadzi się je najczęściej w celu zwiększenia obszarów nadających się pod uprawę lub zalesienie. Intensywna gospodarka rolna i leśna wiąże się z budową osuszających teren rowów melioracyjnych, likwidacją śródpolnych i śródleśnych oczek wodnych, a ponadto jest źródłem wielu groźnych zanieczyszczeń (nawozy, środki ochrony roślin).

Fot. 5. Kumak górski w wypełnionej wodą koleinie na drodze gruntowej, Radocyna, Beskid Niski. Obszary wodno-błotne są siedliskiem bardzo wielu gatunków roślin i zwierząt. Nawet niewielka kałuża może być ważna dla przetrwania rzadkich i chronionych gatunków. Asfaltowanie dróg (a także utwardzanie i pokrywanie szutrem) stanowi poważny problem nie tylko ze względu na zwiększenie ruchu drogowego i wzrost prędkości pojazdów (co przekłada się na wzrost śmiertelnych potrąceń zwierząt) ale też z powodu bezpośredniego niszczenia siedlisk. Wiele gatunków zamieszkuje zalane wodą koleiny, a także buduje gniazda w piaszczystej nawierzchni np. pszczoły samotnice.

Pakt dla mokradeł

W roku 2023 hasłem przewodnim Międzynarodowego Dnia Mokradeł było nawołujące do działania – Już czas na przywrócenie mokradeł! W ramach obchodów w Polsce, Centrum Ochrony Mokradeł oraz Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego zorganizowały ogólnopolską konferencję naukową Pakt dla mokradeł, na której spotkało się 350 osób zajmujących się ochroną ekosystemów mokradłowych. Wspólna deklaracja uczestników konferencji Pakt dla Mokradeł zawiera oświadczenie, jasno przedstawiające trudną sytuację obszarów wodno-błotnych oraz wynikającą z niej potrzebę ich ochrony i restytucji. Warto zdawać sobie sprawę, że zajmujące niegdyś około 18% powierzchni Polski mokradła w wyniku degradacji, w większości przypadków przestały spełniać niegdysiejsze funkcje ekosystemowe. Jak czytamy w deklaracji: Wskutek melioracji około 85% torfowisk straciło cechy ekosystemów bagiennych, zmieniając się z pochłaniaczy dwutlenku węgla w źródła jego emisji do atmosfery. Około 80% rzek ma, wskutek regulacji i dopływu zanieczyszczeń, znacząco pogorszony stan ekologiczny, co upośledziło ich zdolności samooczyszczania i zniszczyło różnorodność siedlisk. Również stan lub potencjał ekologiczny ponad 80% jezior jest gorszy niż dobry. Gatunki związane z mokradłami dominują w Polskich Czerwonych Księgach fauny i flory, należąc do najszybciej ginących. Co podkreślają autorzy paktu – zapobiegając osuszaniu torfowisk jesteśmy w stanie uzyskać bardzo wysoką redukcję emisji dwutlenku węgla (rocznie nawet ponad 20 ton na hektar). Zatem, jak podaje Centrum Ochrony Mokradeł, projekty restytucji torfowisk są atrakcyjnym sposobem kompensacji (czyli tzw. offsetu) śladu węglowego – to propozycja dla firm, które nie mogą zredukować wszystkich swoich emisji CO², ale też osób indywidualnych, chcących np. skompensować emisje związane z podróżą lotniczą, czy używaniem samochodu. Centrum Ochrony Mokradeł we współpracy z naukowcami, praktykami i przedstawicielami innych organizacji pozarządowych rozpoczęło pracę nad wprowadzeniem w Polsce wiarygodnego, opartego na podstawach naukowych, (…), systemu certyfikacji i sprzedaży kredytów węglowych z restytucji torfowisk.

Karpackie mokradła

Karpaty to obszar, na którym bierze swój początek wiele dużych dopływów Dunaju. Dunaj wraz z dopływami stanowi ważne źródło zaopatrzenia w wodę (do 30% zasobów wodnych) dla okolicznych krajów. Karpackie zasoby wodne stanowią podstawę rozwoju rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa, przemysłu i energetyki oraz turystyki. Zaspokajają również bezpośrednie, wciąż rosnące potrzeby konsumpcyjne ludzi i zwierząt. Wpływają na mikroklimat, kształtowanie krajobrazu i gleb, a także są odbiorcami zanieczyszczeń, które rozpuszczają i neutralizują. Posiadają często również walory estetyczne, stanowią atrakcje turystyczne (np. malownicze przełomy rzek czy wodospady) oraz pełnią funkcje rekreacyjne. W Polsce region karpacki (stanowiący zaledwie około 5% powierzchni państwa) odgrywa istotną rolę w kształtowaniu zasobów wodnych w skali całego kraju. Największa polska rzeka Wisła, a także jej duże prawobrzeżne dopływy (Raba, Dunajec, Wisłoka, San) mają swoje źródła właśnie w Karpatach.

Karpackie wody to także cenne ekosystemy o wysokiej różnorodności biologicznej i miejsce występowania rzadkich gatunków (nie tylko ryb, np. głowacza, brzanki, ale również innych zwierząt m.in. ptaków np. pluszcza, nurogęsi) oraz siedlisk (np. zbiorowiska wykształcone na kamieńcach i żwirowiskach potoków). Wyjątkowo wartościowe są zachowane w niektórych miejscach, czyste, nieuregulowane górskie rzeki o naturalnym charakterze spotykane jeszcze dość licznie w Karpatach Wschodnich w Rumunii i Ukrainie. W Polsce przykładami takich rzek mogą być np. Białka (dopływ Dunajca) czy Wisłoka. W najwyższych partiach Karpat (np. w Tatrach) wykształciły się wysokogórskie jeziora karowe z roślinami i zwierzętami żyjącymi w zimnych i ubogich w składniki odżywcze (oligotroficznych) wodach. Gatunki te obecnie częściej spotyka się w regionach borealnych (północnych), a ich położone wysoko w górach stanowiska mają charakter reliktowy (np. jeżogłówka pokrewna, skrzelopływka bagienna).

Na żyznych glebach o wysokim poziomie wód gruntowych np. w dolinach rzek, na terenach zalewanych i podtapianych wykształcają się, bardzo bogate florystycznie i faunistycznie lasy łęgowe, których drzewostan tworzą przede wszystkim olsze, wierzby, topole, jesion i wiązy. Rośnie w nich szereg rzadkich i chronionych roślin np. paproć pióropusznik strusi, a także występuje wiele chronionych gatunków zwierząt np. bóbr, wydra, zimorodek, bocian czarny. Cieki wodne wraz z nadbrzeżnymi lasami łęgowymi pełnią istotną rolę korytarzy ekologicznych, pozwalających na swobodne przemieszczanie się organizmów. Lasy i zarośla łęgowe wpływają także na funkcjonowanie ekosystemów cieków wodnych m.in. poprzez zacienianie brzegów, dostarczanie materii organicznej w tym liści i martwych drzew, urozmaicając brzegi, a co za tym idzie dostarczając kryjówek i miejsc na gniazdo dla zamieszkujących dany teren organizmów. Ponadto biorą udział w procesie samooczyszczania wody zatrzymując m.in. fosfor czy azot, a także spowolniają przepływ wody pełniąc funkcję przeciwpowodziową. Wycięcie lasów łęgowych skutkuje m.in. przyspieszeniem procesów erozyjnych niszczących brzegi rzek. Szczególnie gwałtownie zjawiska te zachodzą na terenach górskich gdzie okresowo znacznie wzrastają przepływy wód w korytach cieków wodnych powodując podtopienia i powodzie.

Do siedlisk mokradłowych Karpat ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody w całej Europie należą siedliska źródliskowe i torfowiska (wysokie, przejściowe i niskie). Torfowiska to tereny podmokłe, na których z powodu nadmiaru wody i braku aktywności mikroorganizmów martwe części roślin i zwierząt nie ulegają rozkładowi i tworzą warstwę torfu. Torfowiska są siedliskami charakterystycznymi dla klimatu chłodnego i powstają głównie na terenach północnych. Karpacka rzeźba i budowa geologiczna nie sprzyjają powstawaniu większych kompleksów torfowiskowych. W polskiej części Karpat duże skupienia torfowisk wysokich spotkamy jedynie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej oraz w dolinie Sanu, w pozostałych miejscach siedliska te mają niewielkie powierzchnie (np. w Tatrach, w Gorcach, w Paśmie Polic, na Babiej Górze). Torfowiska wysokie wykształcają się najczęściej na wododziałach, w miejscach bezodpływowych, są kwaśne i zasilane ubogimi w sole mineralne (oligotroficznymi) wodami opadowymi. Roślinność torfowiska wysokiego tworzą różne odmiany mszaru (głównie mchy torfowce), zbiorowiska z turzycą bagienną i przygiełką białą, a w końcowych fazach rozwoju torfowiska także bór bagienny (Kłosowscy, 2001). Z kolei torfowiska niskie są w większości zasilane wodami gruntowymi lub źródlanymi, a nie opadowymi. Powstają zazwyczaj nad zarastającymi jeziorami eutroficznymi, w dolinach wolno płynących rzek, w miejscach wysięku wód podziemnych. Roślinność tych torfowisk tworzą głównie zbiorowiska szuwarowe, mszysto-turzycowe, zaroślowe i leśne (Kłosowscy, 2001). W Karpatach torfowiska niskie występują najczęściej razem z łąkami i są często koszone lub wypasane.

Fot. 6. Torfowisko wysokie, Karpaty Marmaroskie, Rumunia. W Karpatach większe kompleksy torfowisk wysokich wykształciły się na terenie Polski i Słowacji w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Niewielkie torfowiska wysokie spotyka się natomiast rozsiane w wielu pasmach górskich Polski, Słowacji, Rumunii i Ukrainy. W karpackiej części Republiki Czeskiej jedyne takie torfowisko zostało zalane przez zbiornik wodny Šance. Na Węgrzech i w Serbii, ze względu na suchy klimat, wysokogórskie torfowiska wysokie w ogóle nie powstały.

Fot. 7. Rosiczka na torfowisku wysokim, Karpaty Marmaroskie, Rumunia. Rosiczki występują na torfowiskach wysokich i przejściowych czyli na siedliskach ubogich w składniki odżywcze. Mięsożerność umożliwia im przede wszystkim uzupełnienie niedoboru azotu w glebie.

Do wytworzenia, często bardzo bogatych florystycznie zbiorowisk łąkowych w Karpatach przyczyniła się działalność człowieka. Wiele z nich powstało na terenach podmokłych jak np. łąki ostrożeniowe – wilgotne łąki kośne z łanami kwitnącego na fioletowo ostrożenia łąkowego czy łąki ziołoroślowe z wiązówką błotną. Do najcenniejszych, półnaturalnych zbiorowisk Europy Środkowej i Polski należą bogate florystycznie zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, których nazwa pochodzi od trawy trzęślicy modrej. Rozwijają się one na zróżnicowanym podłożu, w miejscach o zmiennym poziomie wód gruntowych w ciągu roku (wysokim wiosną i jesienią, niskim latem). Ich powstanie bywa efektem osuszenia torfowisk przejściowych lub niskich, a zachowanie zależy od specyficznego sposobu użytkowania.

Fot. 8. Konna przewracarka do siana, Kraków, 2009 rok. Zachowanie cennych półnaturalnych siedlisk łąkowych wymaga utrzymania dotychczasowego, ekstensywnego sposobu gospodarowania. Szczególnie istotne są prawidłowe terminy koszenia, do których przez wieki przystosowały się lokalne gatunki roślin i zwierząt. Wcześniejsze koszenie może powodować np. że wiele gatunków roślin nie zdąży wysiać nasion. Równie ważne jest zbieranie skoszonej biomasy czy odpowiedni sposób nawożenia (lub jego brak np. na zmiennowilgotnych łąkach trzęślicowych). Koszenie może być w większości przypadków wykonane ciągnikiem ale zdarzają się miejsca, gdzie musi być przeprowadzone ręcznie np. ze względu na ukształtowanie terenu.

Niestety podmokłe łąki i torfowiska, wciąż są najczęściej postrzegane jako mało wartościowe dlatego nadal postępuje proces ich degradacji. Zbiorowiska półnaturalne zanikają najczęściej z powodu zarzucenia dotychczasowego sposobu gospodarowania – zostają porzucone i przekształcają się w kierunku zbiorowisk leśnych, są zabudowywane, bądź zostają zamienione na intensywnie użytkowane łąki o większym znaczeniu gospodarczym. Z kolei w miejscach gdzie zachowały się jeszcze naturalne ekosystemy torfowiskowe często wciąż intensywnie eksploatowany jest torf, zwykle do celów ogrodniczych (warto pod tym kątem przemyśleć skąd pozyskujemy ziemię do kwiatów doniczkowych oraz balkonowych i zamiast ze sklepu lepiej wykorzystajmy tę zebraną z kretowisk). W wielu przypadkach torfowiska są osuszane i wykorzystywane pod zabudowę mieszkalną lub jako tereny przemysłowe. W Karpatach większe kompleksy torfowiskowe, wykształciły się na terenie Polski i Słowacji w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i mimo że są to najważniejsze torfowiska wysokie w tych górach o znaczeniu europejskim, nie zostały uznane za obszary ściśle chronione ze względu na wciąż trwające wydobycie torfu. W pobliżu Nowego Targu znajduje się jedynie niewielki, chroniący torfowisko wysokie, rezerwat Bór na Czerwonem, objęty siecią Ramsar. W 2020 r. utworzono obszar specjalnej ochrony siedlisk Natura 2000 – Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, trwają bezowocne starania o utworzenie na tym terenie parku narodowego.

Bardziej szczegółowy przegląd karpackich obszarów wodno-błotnych znajdą Czytelnicy w podręczniku Świat Karpat, gdzie zostały one rozdzielone na siedliska wodne oraz siedliska mokradłowe. Nie zawsze jednak podział taki jest oczywisty. W rzeczywistości jedne zbiorowiska przechodzą w drugie tworząc spójną całość np. cieki wodne wraz z porastającymi ich brzegi zbiorowiskami łęgowymi czy jeziora wraz z otaczającymi je torfowiskami wysokimi i borami bagiennymi. Różnorodność siedlisk przekłada się na różnorodność występujących na danym terenie gatunków. Wiele zwierząt potrzebuje tej różnorodności aby przetrwać. Wystarczy spojrzeć na szereg gatunków prowadzących wodno-lądowy tryb życia jak np. liczne ptaki, traszki (i inne płazy), rzęsorki, bobry, wydry, których ochrona wymaga zachowania rozmaitych siedlisk. Poznając poszczególne siedliska starajmy się zatem pamiętać, że stan zachowania jednego z nich może mieć ogromny wpływ na kondycję i szansę przetrwania wielu innych siedlisk, a także związanych z nimi organizmów nie wyłączając nas ludzi.

Biorąc pod uwagę powierzchnię, karpackie mokradła nie mogą konkurować z mokradłami położonymi na północy Europy, jednak z punktu widzenia różnorodności flory i fauny oraz różnorodności siedlisk, są one w skali europejskiej, jednymi z najważniejszych. Niestety są to też siedliska wyjątkowo wrażliwe i coraz szybciej zanikające. W krajach rozwiniętych większość tego typu obszarów została osuszona, a następnie zabudowana lub przekształcona w tereny rolnicze, leśne i przemysłowe. Spotykane dzisiaj mokradła stanowią więc jedynie niewielką część pierwotnej różnorodności siedlisk podmokłych w Europie, w związku z czym tak ważne jest podjęcie działań w celu zachowania ocalałych, a w razie konieczności także odtwarzania już zdegradowanych, ekosystemów.

Już czas na przywrócenie mokradeł!

Często nie zdajemy sobie sprawy, iż np. od kondycji rosnących dziesiątki, a nawet setki kilometrów od nas lasów zależy m.in. poziom i jakość wody w przepływającej obok rzece, a także nasze bezpieczeństwo. Myśląc o przyrodzie zachęcam do spojrzenia na nią, nie jak na prostą sumę tworzących ją elementów lecz jak na złożoną i wciąż słabo poznaną sieć wzajemnych zależności, której jesteśmy częścią. Dopiero pod koniec XX wieku ludzie zaczęli rozumieć, że ochrona przyrody ma sens tylko jeżeli chronimy przyrodę jako całość bo tak też ona działa. Niestety w Polsce ochrona przyrody w procesie edukacji wciąż zajmuje zbyt mało miejsca i wiedza na jej temat jest bardzo fragmentaryczna, co możemy obserwować w pojawiających się w mediach licznych wypowiedziach. Tak ważne jest zatem, aby nauczycielki i nauczyciele, pogłębiali swoje wiadomości w tym zakresie. Myślę, że jest to szczególnie istotne w przypadku siedlisk mokradłowych, wartość których rozumie i docenia wciąż niewielka liczba osób, również spośród tych decydujących o ich losach.

Jako rzetelne źródło informacji na temat ekosystemów mokradłowych polecam, cytowany już przeze mnie Informacyjny Serwis Mokradłowy bagna.pl. Znajdziemy tam między innymi informacje o tym co zawdzięczamy mokradłom, co im zagraża oraz jak powinna wyglądać ich ochrona.

Na utworzonej przez Ośrodek Działań Edukacyjnych „Źródła” platformie edukacyjnej Eko Kalendarz do pobrania jest DZIEŃ MOKRADEŁ – PAKIET EDUKACYJNY

Literatura:

1. Czerwona lista gatunków zagrożonych wyginięciem Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (ang. International Union for Conservation of Nature, IUCN), The IUCN Red List, https://www.iucnredlist.org/, dostęp 05.06.2023.
2. Eko Kalendarz, Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”, Łódź https://www.ekokalendarz.pl/, dostep 23.02.2024.
3. Informacyjny Serwis Mokradłowy, https://bagna.pl/, dostęp 05.06.2023.
4. Kłosowscy, S., G., 2001: Rośliny wodne i bagienne, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 28–31.
5. Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, sporządzona w Ramsarze dnia 2 lutego 1971 r., Dz.U. 1978 nr 7 poz. 24, tzw. Konwencja Ramsarska, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19780070024,

dostęp 05.06.2023.

6. Konwencja Ramsarska, ang. Convention on Wetlands, https://www.ramsar.org/, dostęp 05.06.2023.
7. Kotowski, W., 2017: Meandry terminologii mokradłowej, https://bagna.pl/zglebiaj-wiedze/meandry-terminologii, dostęp 05.06.2023.
8. Kotowski, W., 2021: Bagna, ludzie, klimat. O ochronie torfowisk z punktu widzenia przeciwdziałania zmianie klimatu i adaptacji do niej, bagna.pl – Centrum Ochrony Mokradeł, https://bagna.pl/images/klimat/bagna_a_klimat__WK2.pdf, dostęp 05.06.2023.
9. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody, ang. International Union for Conservation of Nature, IUCN, https://www.iucn.org/, dostęp 05.06.2023.
10. Obszary Ramsar na świecie – wyszukiwarka, Ramsar Sites Information Service, https://rsis.ramsar.org/, dostęp 05.06.2023.
11. Obszary Ramsar w Polsce, https://www.gov.pl/web/rdos-katowice/obszary-ramsar-w-polsce, dostęp 05.06.2023.
12. Wspólna deklaracja uczestników konferencji Pakt dla Mokradeł, https://www.bagna.pl/images/WWD/Wsp%C3%B3lna_deklaracja_uczestnik%C3%B3w_konferencji_Pakt_dla_Mokrade%C5%82.pdf, dostęp 05.06.2023.