Niematerialne dziedzictwo kulturowe
Marta Wantuch
Pod koniec 2023 roku krajowe media obiegła informacja o wpisie polskiego tańca – poloneza – na listę UNESCO. Większość z nas zapewne zna Listę światowego dziedzictwa UNESCO (ang. World Heritage List), na którą wpisywane są obiekty dziedzictwa kulturowego i dziedzictwa naturalnego o wyjątkowej wartości dla całej ludzkości, na której znajduje się obecnie m.in. 17 wpisów z Polski w tym np. Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat oraz Pradawne i pierwotne lasy bukowe w Karpatach i innych regionach Europy. Polonez został jednak wpisany na inną listę, z której istnienia wciąż niewiele osób zdaje sobie sprawę, a mianowicie na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Niematerialne dziedzictwo kulturowe (ang. Intangible Cultural Heritage), zgodnie z ratyfikowaną przez Polskę w roku 2011, Konwencją UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego sporządzoną w Paryżu dnia 17 października 2003 roku, oznacza praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową – które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego. To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności.
W 2023 roku minęło 20 lat od powstania przytoczonej powyżej Konwencji UNESCO, będącej pierwszym międzynarodowym traktatem, który stwarza ramy prawne, administracyjne i finansowe, umożliwiające prowadzenie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego i podnoszenia jego rangi (https://niematerialne.nid.pl/). Dziedzictwo niematerialne w rozumieniu Konwencji UNESCO obejmuje:
- tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego,
- sztuki widowiskowe,
- zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne,
- wiedzę i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata,
- umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.
Fot. 1. Kapliczka szafkowa na słupie – Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu
Fot. 2. Flisak – zbiory Muzeum Pienińskiego im. Józefa Szalaya w Szlachtowej koło Szczawnicy
Fot. 3. Rekonstrukcja wnętrza szałasu pasterskiego – zbiory Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie
W oparciu o zawarte w Konwencji UNESCO zapisy tworzone są dwie listy międzynarodowe oraz rejestr dobrych praktyk:
- Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości (ang. Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity),
- Lista elementów dziedzictwa wymagającego pilnej ochrony (ang. List of Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding),
- Rejestr dobrych praktyk w zakresie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego w skrócie: Rejestr dobrych praktyk (ang. Register of Good Safeguarding Practices).
Decyzje o wpisie elementów dziedzictwa na powyższe listy podejmuje Międzyrządowy Komitet ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego (ang. the Intergovernmental Committee for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage) na dorocznych sesjach. Na listy międzynarodowe mogą być wpisane tylko takie elementy dziedzictwa, które już znajdują się w rejestrze krajowym. W Polsce Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest prowadzona przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa.
Obecnie (grudzień 2023 r.) listy i rejestr obejmują 730 elementów ze 145 państw, przy czym pierwszych wpisów na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości dokonano w 2008 roku umieszczając na niej 90 elementów. Związanych z Polską wpisów na liście jest 6:
- Szopkarstwo krakowskie (Polska, 2018),
- Kultura bartnicza (Polska/ Białoruś, 2020),
- Tradycja dywanów kwietnych na procesje Bożego Ciała (Polska, 2021),
- Sokolnictwo – żywe dziedzictwo ludzkości (Arabia Saudyjska/ Austria/ Belgia/ Chorwacja/ Czechy/ Francja/ Hiszpania/ Holandia/ Irlandia/ Katar/ Kazachstan/ Kirgistan/ Maroko/ Mongolia/ Niemcy/ Pakistan/ Polska/ Portugalia/ Republika Korei/ Słowacja/ Syryjska Republika Arabska/ Węgry/ Włochy/ Zjednoczone Emiraty Arabskie, 2021),
- Flisactwo (Austria, Czechy, Hiszpania, Łotwa, Niemcy i Polska, koordynator: Polska, 2022),
- Polonez (Polska, 2023).
Literatura:
- Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporządzona w Paryżu dnia 17 października 2003 r., Dz.U. 2011 nr 172 poz. 1018, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20111721018.
- Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, https://niematerialne.nid.pl/niematerialne-dziedzictwo-kulturowe/krajowa-lista-niematerialnego-dziedzictwa-kulturowego/.
- Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO, Polski Komitet ds. UNESCO, https://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/lista-swiatowego-dziedzictwa.
- Listy dziedzictwa niematerialnego, Polski Komitet ds. UNESCO, https://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/dziedzictwo-niematerialne/listy-dziedzictwa-niematerialnego/.
- Polski Komitet ds. UNESCO, https://www.unesco.pl/polski-komitet-ds-unesco/.
- Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, List of Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding, Register of Good Safeguarding Practices, UNESCO Intangible Cultural Heritage, https://ich.unesco.org/en/lists.
- UNESCO (ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), https://www.unesco.org/en.
- UNESCO Intangible Cultural Heritage, https://ich.unesco.org/.
- World Heritage List, UNESCO World Heritage Convention, https://whc.unesco.org/en/list/.
- Narodowy Instytut Dziedzictwa, https://nid.pl/.
- Niematerialne dziedzictwo kulturowe, Narodowy Instytut Dziedzictwa, https://niematerialne.nid.pl/.
