Propozycja poszerzenia sieci parków narodowych w Polsce

Propozycja poszerzenia sieci parków narodowych w Polsce

24 maja obchodziliśmy Europejski Dzień Parków Narodowych. Z tej okazji Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze wydała publikację zatytułowaną Propozycja uzupełnienia sieci polskich parków narodowych. W opracowaniu autor Piotr Klub zaproponował utworzenie 25 nowych parków narodowych oraz powiększenie 21 już istniejących. Wśród nowych parków narodowych obok trzech najbardziej znanych – Turnickiego, Jurajskiego i Mazurskiego – znalazły się m.in. Odrzański Park Narodowy, który jako jedyny w Polsce chroniłby dolinę tak dużej rzeki oraz Podziemny Park Narodowy Kopalnia Soli Wieliczka, który byłby pierwszym na świecie podziemnym parkiem narodowym.

Parki narodowe są w Polsce najwyższą formą ochrony przyrody i jak podkreśla autor omawianego raportu, ważne byśmy zdawali sobie sprawę, że u podstaw ich tworzenia leżą nie tylko względy przyrodnicze ale także naukowe, społeczne, kulturowe i edukacyjne. Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 roku (w skrócie UOP, Dz. U. 2004 Nr 92 poz. 880, z późn. zmianami) park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda, oraz walory krajobrazowe. Ponadto warto podkreślić, iż celem parków narodowych jest nie tylko ochrona różnorodności biologicznej ale również przywracanie właściwego stanu zasobów i składników przyrody co oznacza, że obejmowany ochroną obszar nie musi być zachowany w doskonałym i nienaruszonym stanie – park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody, oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt, czy siedlisk grzybów (UOP).

Obecnie istnieją w Polsce 23 parki narodowe obejmujące zaledwie 1% powierzchni naszego kraju. W 2000 roku w ówczesnej ustawie o ochronie przyrody z 1991 roku wprowadzono zapis, podtrzymany w nowej ustawie o ochronie przyrody z 2004 roku, mówiący o konieczności uzgadniania projektu dla powstania bądź powiększenia parku narodowego, z właściwymi terytorialnie jednostkami samorządu terytorialnego (gminami, powiatami i województwami). W takiej sytuacji ostatni park narodowy w Polsce – Park Narodowy Ujście Warty – powstał z inicjatywy społeczności lokalnej na mocy rozporządzenia z 2000 roku. Okres od 2001 do 2023 roku jest najdłuższym w Polsce – począwszy od powołania pierwszego parku narodowego, włączając w to również lata II wojny światowej – bez powołania nowego parku narodowego. Jednocześnie bez względu na wartość poszczególnych koncepcji (zawartych w omawianej publikacji), z których kilka, bez wątpienia, już tylko czeka na realizacje, nowa unijna strategia na rzecz bioróżnorodności (Komisja Europejska 2020) i inne tego typu międzynarodowe dokumenty nie pozostawiają złudzeń – trend zwiększania powierzchni obszarów chronionych – w tym obszarów chronionych ściśle – będzie wzrastał, a presja na tego typu działania będzie coraz większa. (…) Najprościej będzie to uczynić na bazie już sprawdzonych, tradycyjnych i ugruntowanych w prawie form ochrony przyrody, jakimi są parki narodowe (Klub 2023).

Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze w swoim najnowszym opracowaniu, postuluje zatem powołanie 25 nowych parków narodowych oraz powiększenie 21 już istniejących. W rezultacie najwyższą formą ochrony przyrody objęte byłoby około 3% terytorium Polski. Powiększone miałyby zostać m.in. wszystkie karpackie parki narodowe (Babiogórski PN, Bieszczadzki PN, Gorczański PN, Magurski PN, Pieniński PN, Tatrzański PN). W Karpatach zaproponowano też powstanie dwóch nowych parków narodowych: Orawskiego Parku Narodowego oraz Turnickiego Parku Narodowego. Przedstawione w publikacji propozycje zostały opracowane na podstawie dostępnej literatury i analizy wielu innych źródeł. W szczególności przebieg granic opracowano na podstawie istniejących map i opisów, a także w oparciu o istniejące granice innych form ochrony przyrody, bariery terenowe, granice kompleksów leśnych, granice form zarządu gruntów, drogi, rzeki czy brzegi zbiorników wodnych. Starano się przy tym o zapewnienie jak największej ciągłości i zwartości obszaru (Klub 2023).

Orawski Park Narodowy

Torfowiska Orawsko-Nowotarskie to unikatowy kompleks torfowisk wysokich o znaczeniu międzynarodowym. Torfowiska są nie tylko istotne z punktu widzenia ochrony rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt ale pełnią w środowisku wiele ważnych funkcji m.in. magazynują wodę zapobiegając katastrofalnym suszom i powodziom, zatrzymują zanieczyszczenia oraz przyczyniają się do zmniejszenia efektu cieplarnianego akumulując węgiel. W XIX w. torfowiska w polskiej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej zajmowały niemal 3000 ha. Obecnie, w wyniku trwającej od 150 lat eksploatacji torfu, zajmują około 800 ha (Pępkowska-Król 2013). Postulaty utworzenia na tym terenie parku narodowego pojawiły się już w latach 20. XX wieku (Niezabitowski-Lubicz 1922). Teren torfowisk należy do wspólnot wiejskich i właścicieli indywidualnych co może stanowić duże utrudnienie dla powołania parku narodowego, dodajmy, że w 1994 roku okoliczna ludność nie zgodziła się na powstanie na ich terenie parku krajobrazowego (Wicha 2019). Dopiero w 2007 roku powstał tutaj obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 PLB 120007, a rok później specjalny obszar ochrony siedlisk PLH 120016. Na początku 2020 roku obszary te stały się obszarem wspólnym „ptasim i siedliskowym” PLC 120003. Tylko niewielki fragment torfowisk, o powierzchni ok. 116 ha, został w 1956 roku objęty ochroną rezerwatową jako rezerwat Bór na Czerwonem (własność państwowa w zarządzie Nadleśnictwa Nowy Targ). Podkreślmy, że rezerwat znajduje się na tzw. liście ramsarskiej obejmującej obszary wodno-błotne mające znaczenie międzynarodowe.

Turnicki Park Narodowy

Pierwsze propozycje powołania parku narodowego w rejonie planowanego Turnickiego Parku Narodowego pojawiły się już w latach 80. XX w. Od tamtej pory potrzeba jego utworzenia była omawiana nie tylko w wielu publikacjach ale także w dokumentach rządowych takich jak Program ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z planem działań na lata 2015-2020 (Uchwała nr 213 Rady Ministrów z dnia 6 listopada 2015 r.). Turnicki Park Narodowy byłby jedynym parkiem narodowym reprezentującym przyrodę pogórzy karpackich (Kondracki 2002). Ponadto, jak czytamy na stronie Społecznie Projektowanego Turnickiego Parku Narodowego: W opinii naukowców, najwięcej fragmentów reliktowej Puszczy Karpackiej w Polsce zachowało się na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Obszar ten jest nie tylko ostoją rzadkich, cennych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt (np. rysia i żbika) ale posiada również wybitne walory krajobrazowe i kulturowe, co sprawia, iż jest bardzo atrakcyjny dla turystów, a w związku z tym drzemie w nim ogromny potencjał dla rozwoju turystyki zrównoważonej w tym ekoturystyki. Obecnie w granicach planowanego parku znajdują się trzy rezerwaty chroniące starodrzew: „Reberce”, „Na Opalonym” oraz „Turnica” zajmujące zaledwie 3% jego powierzchni. Cały projektowany obszar obejmują dwa parki krajobrazowe: PK Pogórza Przemyskiego (1991 rok) oraz PK Gór Słonnych (1992 rok). Na tym mniej więcej terenie istnieje też 7 obszarów objętych ochroną w ramach sieci Natura 2000.

Liczbą, różnorodnością oraz bogactwem inicjatyw w zakresie ochrony przyrody w Polsce zaskoczony, co sam przyznaje, jest nawet autor opracowania. Niestety inicjatywy te w większości nie doczekały się realizacji. W dużej mierze wynika to zapewne z niskiej świadomości społecznej na temat możliwości jakie daje bliska obecność parku narodowego. Zazwyczaj mieszkańcy bardzo obawiają się ograniczeń związanych z powstaniem parku i jednocześnie nie zdają sobie sprawy z korzyści jakie mogą z niego wynikać. Park narodowy poza ochroną dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, może stanowić magnes przyciągający turystów i przyczyniający się do zrównoważonego rozwoju danego regionu.

Fot. 1. Parki narodowe to nie tylko ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego ale również szansa na zrównoważony rozwój całego regionu.

Literatura:

1. Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody (GDOŚ), https://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/, dostęp 15.06.2023.
2. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, https://przyrodnicze.org/, dostęp 15.06.2023.
3. Klub, P., 2023: Propozycja uzupełnienia sieci polskich parków narodowych. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Kraków , dostęp 15.06.2023, s. 9, 20, 74–75, 95–96, 133–135.
4. Komisja Europejska, 2020: Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030. Przywracanie przyrody do naszego życia. Bruksela, https://www.gov.pl/web/wprpo2020/strategia-na-rzecz-bioroznorodnosci-2030, dostęp 15.06.2023.
5. Kondracki, J., 2002: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
6. Niezabitowski-Lubicz, E., 1922: Wysokie torfowiska Podhala i konieczność ich ochrony. Ochr. Przyr. 3: s. 26–64.
7. Obszary Ramsar – wyszukiwarka, Ramsar Sites Information Service, https://rsis.ramsar.org/, dostęp 15.06.2023.
8. Pępkowska-Król, A., 2013: Przyroda polskich Karpat. Przewodnik krajoznawczy. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Marki, s. 162, https://www.wwf.pl/sites/default/files/2017-07/Przyroda%20polskich%20Karpat%2C%20przewodnik%20krajoznawczy.pdf, dostęp 15.06.2023.
9. Program ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z planem działań na lata 2015-2020 (Uchwała nr 213 Rady Ministrów z dnia 6 listopada 2015 r., M.P. 2015 poz. 1207), https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20150001207, dostęp 15.06.2023.
10. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20040920880, dostęp 15.06.2023.
11. Społecznie Projektowany Turnicki Park Narodowy, https://turnickipn.pl/, dostęp 15.06.2023.
12. Wicha, I. 2019: Perła Kotliny Orawsko-nowotarskiej. https://przyrodapolska.pl/perla-kotliny-orawsko-nowotarskiej/, dostęp 15.06.2023.