Tradycyjny wypas owiec w Karpatach – redyk 2023
Przełom kwietnia i maja to czas, w którym rozpoczyna się wypas owiec na górskich polanach, zwanych w niektórych regionach halami (np. w Beskidzie Żywieckim – Hala Rysianka, w Tatrach – Hala Gąsienicowa, patrz. ramka). Tradycyjnie wypas owiec trwa od świętego Wojciecha (23 kwietnia) – do świętego Michała (29 września) i rozpoczyna się uroczystym wyprowadzeniem zwierząt na hale czyli redykiem. Obecnie tradycyjne redyki odbywają się tylko w niektórych gminach karpackich i są wydarzeniami folklorystycznymi, w których coraz liczniej biorą udział turyści. Przykładem może być cieszące się dużą popularnością, Święto Bacowskie w Ludźmierzu połączone z mszą świętą w Sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala (w tym roku 23 kwietnia).
|
W rozumieniu pasterskim hala to obszar w górach, na którym jest prowadzony sezonowy wypas. Hala często brała swoją nazwę od właściciela np. Hala Gąsienicowa. Nie należy tego rodzaju hali, która jest najczęściej polaną wypasową w dolnym lub górnym reglu, powstałą i utrzymywaną w wyniku działalności człowieka, utożsamiać z naturalnymi halami położonymi powyżej górnej granicy lasu w piętrze alpejskim. W polskich Karpatach Zachodnich, piętro alpejskie rozwinęło się tylko w Tatrach oraz, w znacznie skromniejszej formie, na kopule szczytowej Babiej Góry. W należących do Karpat Wschodnich Bieszczadach, gdzie ze względów klimatycznych nie wykształcił się regiel górny z borami świerkowymi, a górna granica lasu przebiega niżej niż w Karpatach Zachodnich, otwarte zbiorowiska połonin z roślinnością alpejską występują bezpośrednio nad buczynami regla dolnego. Mimo naturalnego pochodzenia połonin, warto zwrócić uwagę, że ich powierzchnia została znacznie powiększona na potrzeby wypasu poprzez karczowanie górnych partii lasów bukowych. |
Karpaty wspólnym domem
Odwiedzając odległe zakątki Karpat np. w Rumunii zastanawiać nas może podobieństwo tamtejszych i naszych tradycji pasterskich, a nawet lokalnego nazewnictwa. Czy coś łączy rumuńskich i polskich pasterzy? Odpowiadając na to pytanie zacznijmy od tego jakie były początki tradycji pasterskich w polskich Karpatach? Co ciekawe przywędrowały one z napływającą na te tereny od XIV w. ludnością wołoską. Wołosi przynieśli ze sobą wypas transhumancyjny polegający na całorocznym wypasie stad – latem w górach, zimą w kotlinach górskich i na nizinach, a także bogatą obrzędowość związaną z gospodarką pasterską. Kim jednak są Wołosi i skąd do nas przybyli? W interesującym artykule Wołosi i osadnictwo na prawie wołoskim w przestrzeni historyczno-geograficznej Karpat autorstwa Piotra Kłapyty czytamy: Wołosi nie posiadali wspólnego języka, (...) pod zbiorczą nazwą Wołochów ma się na uwadze szereg grup etnicznych, tworzących wewnętrzne struktury archaicznych klanów rodowych (…), które w ciągu dziejów wtapiały się w lokalne społeczeństwa i narody, zatracając stopniowo cechy społeczności plemiennej. W Karpatach Zachodnich Wołosi wnieśli istotny wkład w formowanie wspólnoty kulturowej grup góralskich (ruskich, polskich i słowackich), przekazując im górski system gospodarki pasterskiej, słownictwo i wzory kulturowe, zaś w Karpatach Południowych etnos ten dał początek narodowi rumuńskiemu (Kłapyta, 2013, s. 10–11). Obecnie wspólnota wołoska (rumuńska, aromańska) zamieszkuje nadal, w dużym rozproszeniu na Bałkanach. Pochodzenie Wołochów, mimo licznych badań, nadal budzi kontrowersje. Jedna z hipotez zakłada, że pochodzą (oni) ze zromanizowanej ludności trackiej, iliryjskiej i staromacedońskiej, zamieszkującej południową część Bałkanów (Kłapyta, 2013, s. 14).
Wiele cennych informacji na temat kultury wołoskiej zawiera strona internetowa Szlak Kultury Wołoskiej. W 2018 roku został też wydany przewodnik Szlak Kultury Wołoskiej dostępny w wersji elektronicznej.
Fot. 1. Szałasy pasterskie w Górach Marmaroskich w Rumunii
Fot. 2. Konie w Górach Marmaroskich w Rumunii
Redyk
Pasterstwo stanowiło jedną z podstawowych dziedzin lokalnej gospodarki nic więc dziwnego, że uroczyste wyjście owiec na letnie pastwiska było dawniej niezwykle ważnym wydarzeniem dla całej wiejskiej społeczności. Przez wieki nieodłącznym elementem tradycyjnej karpackiej gospodarki pasterskiej stało się też zdumiewające bogactwo wierzeń i obrzędów, których niewielką ale istotną cząstkę możemy poznać biorąc udział we współczesnym redyku. Na czas sezonu wypasowego owce z kilku lub kilkunastu gospodarstw są przekazywane pod opiekę bacy, szczególnie duże znaczenie ma więc w trakcie redyku obrzęd mieszania owiec polegający na zmieszaniu owiec od różnych gospodarzy i połączeniu ich w jeden kierdel (stado) w utworzonym przez właścicieli kręgu. Zwierzęta są następnie trzykrotnie oprowadzane zgodnie z kierunkiem ruchu słońca wokół drzewka – zielonej i przystrojonej jodełki wbitej w ziemię. Towarzyszy temu okadzanie owiec dymem z ziół, kropienie wodą święconą oraz modlitwa. Utworzenie wspólnego kręgu symbolizuje wzajemne zaufanie i od setek lat stanowi podstawowy ceremoniał rozpoczęcia wypasu.
Aktualne daty wiosennych i jesiennych redyków w roku 2023 można sprawdzić m.in. na portalu gorydlaciebie.pl.
Efekt domina
Ostatnie dziesięciolecia charakteryzuje niestety szybki zanik tradycyjnego pasterstwa i związanych z nim obrzędów w polskich Karpatach. Coraz więcej osób zdaje sobie na szczęście sprawę, iż kultura pasterska jest ważną częścią tożsamości kulturowej mieszkańców, a także stanowi jeden z najcenniejszych lokalnych walorów turystycznych. Brak wypasu i koszenia oprócz konsekwencji społeczno-kulturowych pociąga za sobą też poważne konsekwencje przyrodnicze. Łąki kośne i polany wypasowe są zbiorowiskami półnaturalnymi i zaprzestanie gospodarowania prowadzi do ich szybkiego zarośnięcia. Wraz z polanami znikają nie tylko związane z nimi rośliny (np. łany kwitnących wiosną krokusów, zioła wykorzystywane w medycynie ludowej) i zwierzęta (np. rzadkie motyle jak niepylak apollo w Pieninach) ale także znacznie zmienia się lokalny krajobraz. Podczas wędrówek, prawdopodobnie każdemu z nas zdarzyło się choć raz docenić niezwykłe panoramy rozciągające się z górskich polan – jeżeli zarosną stracimy możliwość podziwiania wielu pięknych widoków.
Wypas kulturowy
Utrzymanie łąk kośnych i polan wypasowych wymaga ochrony czynnej polegającej na koszeniu i/lub wypasie. Z tego powodu, szczególnie na obszarach chronionych np. w parkach narodowych, prowadzony jest tzw. wypas kulturowy, który oprócz utrzymania wspaniałej pasterskiej tradycji jest również jedną z form ochrony czynnej cennych zbiorowisk roślinnych. Tradycyjna gospodarka pasterska jest od lat wspierana m.in. na terenie województwa śląskiego gdzie przyjęto Wojewódzki Program Aktywizacji Gospodarczej oraz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Beskidów i Jury Krakowsko-Częstochowskiej – Owca Plus do roku 2027. Na stronie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego znajdziemy ww. dokument oraz mapy terenów wypasowych w Beskidach i na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Dofinansowanie do prowadzonego wypasu jest również możliwie w Małopolsce. Obecnie realizowany jest program Małopolski wypas kulturowy – ekstensywne metody gospodarowania jako ekologiczny sposób zachowania bioróżnorodności i krajobrazu w 2023 r. Mapa obszarów wypasowych dostępna jest na Geoportalu Małopolskim. Warto zwrócić uwagę, iż powyższe programy przyczyniają się także do zachowania starych ras zwierząt gospodarskich, najlepiej przystosowanych do lokalnych warunków. Wsparcie można bowiem uzyskać wykorzystując do wypasu konkretne rasy owiec. Są to polska owca górska i cakiel oraz krzyżówki tych ras.
Fot. 3 i 4. Wypas kulturowy w Tatrzańskim Parku Narodowym
Literatura:
- Geoportal Małopolska, https://miip.geomalopolska.pl/imap/#gpmap=gp875, dostęp 05.05.2023 r.
- Góry dla Ciebie, Redyk i inne imprezy pasterskie, gorydlaciebie.pl, dostęp 05.05.2023 r.
- Kłapyta, P., 2014: Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym. Materiały po konferencyjne: Kultura pasterska łuku Karpat i jej oddziaływania na kulturę Babiogórców, Zawoja.
- Michałek, J., 2013: Tradycje pasterskie. W: A. Pępkowska-Król (red.), Przyroda polskich Karpat. Przewodnik krajoznawczy. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Marki, s. 30–31.
- Szlak Kultury Wołoskiej, https://szlakwoloski.eu/, dostęp 05.05.2023 r.
- Wojewódzki Program – Owca Plus do roku 2027, województwo śląskie, https://www.slaskie.pl/content/wojewodzki-program--owca-plus-do-roku-2027, dostęp 05.05.2023 r.
