Pluszcz zwyczajny

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ptaki (Aves)

Rząd: Wróblowe (Passeriformes)

Rodzina: Pluszcze (Cinclidae)

Ptak podlega w Polsce ochronie ścisłej. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski.

Pluszcz występuje w Europie i Azji w izolowanych rejonach gdzie tworzy odrębne podgatunki. Zasiedla głównie obszary górskie i podgórskie. W kraju obecne są dwa podgatunki. Jeden sporadycznie gniazduje na niżu (Pomorze, Warmia i Mazury) drugi jest szeroko rozmieszczony w Karpatach i Sudetach, mniej liczny na pogórzu. Całkowita liczebność pluszcza w Polsce jest szacowana na 1800–3000 par lęgowych (2015 r.).

Pluszcz występuje nad naturalnymi potokami, strumieniami i małymi rzekami o wąskim korycie, szybkim nurcie, czystej i dobrze natlenionej wodzie oraz kamienistym lub żwirowym dnie. Gniazduje w bezpośrednim sąsiedztwie wody, wykorzystując w tym celu często mosty i inne budowle nadrzeczne. Chętnie zasiedla też przeznaczone dla niego budki lęgowe. Żeruje w obrębie cieku wodnego polując na bezkręgowce związane z czystą i dobrze natlenioną wodą dlatego zanieczyszczenie wody oraz spowalnianie jej przepływu powodujące zmiany w faunie wodnej niekorzystnie wpływają na ten gatunek. Badania pokazują, że pluszcz unika lasów iglastych powodujących zakwaszenie wody ograniczające rozwój bezkręgowców, którymi się żywi.

Głównym zagrożeniem dla pluszcza jest utrata i degradacja siedlisk spowodowana regulacją cieków wodnych. Stopnie, progi i tamy powodują zmianę charakteru potoków i rzek, a co za tym idzie m.in. ubożenie fauny wodnej będącej pokarmem pluszcza. Obudowa brzegów niszczy miejsca lęgowe ptaków. Z kolei zrzuty wody ze zbiorników zaporowych mogą zalewać lęgi. Pluszcze zamieszkują przede wszystkim tereny zalesione dlatego duży wpływ ma na nie prowadzona w sąsiedztwie cieków wodnych gospodarka leśna. Wylesianie brzegów powoduje ich nadmierną erozję i nasłonecznienie. Usuwanie rumoszu drzewnego z koryta potoku niszczy żerowiska pluszcza. Groźne jest również zanieczyszczenie wód ściekami bytowymi i rolniczymi powodujące m.in. brak wystarczającej ilości pokarmu, zatrucia ptaków i ogólne obniżenie ich kondycji. Niebezpieczne mogą się okazać zmiany klimatu prowadzące do pojawienie się ekstremów klimatycznych np. gwałtownych opadów czy długotrwałych susz. Niekorzystny wpływ może mieć ponadto niepokojenie ptaków w okresie lęgowym spowodowane konserwacją urządzeń hydrotechnicznych lub obecnością turystów na wykorzystywanych przez ptaki łachach i kamieńcach. Zagrożenie może stanowić dla pluszcza również drapieżnictwo ze strony gatunków obcych takich jak norka amerykańska, jenot i szop pracz ale skala tego zjawiska nie jest poznana.

Obecnie karpacka populacja pluszcza nie jest w Polsce zagrożona ale utrzymanie tego stanu wymaga realizacji różnych działań ochronnych mających na celu zachowania odpowiednich siedlisk. Szczególnie istotne byłoby zaprzestanie usuwania drzew w pasie nadbrzeżnym, zakaz cięć w okolicy cieków wodnych w okresie lęgowym (marzec–lipiec), zakaz zabudowy brzegów obiektami letniskowymi, powstrzymanie nagłych zrzutów wody ze zbiorników zaporowych w okresie lęgowym, zakaz regulacji szczególnie cennych cieków wodnych i prowadzenia prac hydrotechnicznych w okresie lęgowym.

Pluszcz jest ptakiem o silnej, krępej sylwetce, mocnych nogach i krótkim, lekko zadartym ogonie. Długość ciała 17–20 cm. Samce są wyraźnie większe od samic. Ubarwienie jest ciemne, czarnobrunatne z dużym białym śliniakiem. Młode osobniki są ciemnoszare ze słabo widocznym śliniakiem. Trzecia powieka (migotka) jest biała. Ptak stojąc dyga rytmicznie.

Pluszcz prowadzi osiadły tryb życia ale w trakcie ostrych zim przemieszcza się na niezamarznięte odcinki cieków wodnych. Jest gatunkiem terytorialnym, a terytoria mają układ liniowy wzdłuż cieku wodnego. W zależności od zasobności w pokarm rewir może mieć długość od 100 m do 3 km. Pod koniec kwietnia samce i samice zaczynają śpiewać, samce tokują, wykonując charakterystyczny taniec godowy. Pluszcz łączy się w pary na lata. Budowa gniazda jest wspólnym przedsięwzięciem samca oraz samicy i trwa nawet miesiąc. Gniazdo znajduje się w niedostępnym miejscu nad wodą, np. pod kamieniem, korzeniem drzewa, w szczelinie skalnej, za wodospadem, często pod mostem lub w innym obiekcie hydrotechnicznym. Jest kuliste, zamknięte od góry, grubościenne z bocznym wejściem. Ptaki budują je przede wszystkim z roślin wodnych, mchów, liści, korzonków i źdźbeł traw. Samica składa zwykle 4–6 jaj, które wysiaduje około dwa i pół tygodnia. Po wykluciu samica przez pierwsze 2 tygodnie ogrzewa pisklęta własnym ciałem. Pluszcze wyprowadzają dwa lęgi w ciągu roku. Wysoką śmiertelność pluszczy w pierwszym roku życia (do 65%) rekompensują małe straty w lęgach dzięki solidnemu i dobrze ukrytemu gniazdu. Znany jest przypadek przeżycia 8 lat przez pluszcza na wolności. Z reguły jednak ptaki te żyją znacznie krócej z powodu bardzo wymagającego i ryzykownego trybu życia.

Pokarmem pluszcza są wodne bezkręgowce oraz małe ryby. Pluszcze mają liczne przystosowania do polowania pod wodą. Ich gęste upierzenie jest zaimpregnowane tłustą wydzieliną gruczołu kuprowego. Na nozdrzach ptak posiada błoniaste klapki. Pod wodą spada mu liczba uderzeń serca. Krew pluszczy ma więcej hemoglobiny niż krew innych ptaków co zapewnia lepsze wysycenie jej tlenem i dłuższe przebywanie pod wodą. Pluszcz nie nurkuje tylko biega pod prąd po dnie strumienia w czym pomagają mu silne łapy i ostre pazury. Biegnąc pod prąd nie mąci sobie wody, a silny prąd wciska go pod wodę.

• U pluszcza w okresie godowym śpiewają zarówno samce jak i samice, jednak tylko samce tokują wykonując charakterystyczny taniec. Ptak dyga szybko uginając nogi, lekko opuszcza skrzydła i wachlarzowato rozkłada ogon, zadziera głowę do góry prezentując białą plamę na piersi, powoli przechyla też głowę na boki. W tym samym czasie szybko mruga powiekami, których białe krawędzie ukazują się wtedy i znikają.
• W zimie pluszcza można czasem spotkać również na niezamarzniętych ciekach wodnych na terenie górskich miejscowości.

1. BirdLife International. 2018. Cinclus cinclus. The IUCN Red List of Threatened Species 2018: e.T22708156A131946814. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2018-2.RLTS.T22708156A131946814.en, dostęp 05.11.2022 r.

2. Ciach, M., 2016: Pluszcz Cinclus cinclus. W: Wilk, T., Bobrek, R., Pępkowska-Król, A., Neubauer, G., Kosicki, J. Z. (red.), Ptaki polskich Karpat – stan, zagrożenia, ochrona. OTOP, Marki, s. 366–375.

3. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, tzw. dyrektywa ptasia, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02009L0147-20190626, dostęp 05.11.2022 r.

4. Kruszewicz, A. G., 2010: Ptaki Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, t. 2, s.: 43–45.

5. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

6. Svensson, L., Mullarney, K., Zetterström, D., 2012: Przewodnik Collinsa PTAKI. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 272.