Bóbr europejski

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ssaki (Mamalia)

Rząd: Gryzonie (Rodentia)

Rodzina: Bobrowate (Castoridae)

Bóbr podlega w Polsce częściowej ochronie gatunkowej i możliwe jest pozyskiwanie go ze środowiska naturalnego przez odstrzał z broni myśliwskiej lub chwytanie w pułapki żywołowne – w okresie od dnia 1 października do dnia 15 marca. Możliwa jest też rekompensata strat za wyrządzone przez niego szkody w gospodarstwie rolnym, leśnym lub rybackim.

Na światowej czerwonej liście IUCN bóbr posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski, na Czerwonej Liście Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) nie został uwzględniony. Bóbr jest objęty dyrektywą siedliskową (załącznik II i V) oraz konwencją berneńską (załącznik III).

W Euroazji gatunek występuje wyspowo od Francji po Mongolię. W Polsce spotykany jest na terenie całego kraju oprócz najwyższych partii Sudetów i Karpat.

Bobry są przystosowane do ziemnowodnego trybu życia i co warto podkreślić, potrafią zamieszkiwać niezwykle różnorodne siedliska. Preferują słodkowodne środowiska w pobliżu lasu jednakże często są spotykane na obszarach rolniczych, a nawet w miastach gdyż łatwo przystosowują się do bliskości człowieka. Zasiedlają rzeki, strumienie, potoki, rowy melioracyjne, jeziora i mokradła. Występują głównie na niżu, w górach i na pogórzu generalnie do wysokości 800 m n.p.m. (historia bobrów nad Morskim Okiem w Tatrach – patrz ciekawostki). Przy wyborze terytorium jedną z najważniejszych rzeczy jest dostępność odpowiedniej bazy pokarmowej czyli odpowiednich gatunków drzew i krzewów będących całorocznym źródłem pożywienia.

Duże zagrożenie dla bobrów stanowią bariery migracyjne (drogi, tamy) powodujące izolację poszczególnych populacji i co za tym idzie kojarzenie się osobników spokrewnionych ze sobą. Bobry padają też często ofiarą kłusownictwa i wandalizmu (niszczenie tam i żeremi, rozkopywanie nor), ponieważ przez wielu ludzi postrzegane są jako szkodniki upraw. W dużym stopniu zagraża im również niszczenie siedlisk wskutek regulacji rzek i umacniania brzegów, wycinki drzew i krzewów wzdłuż cieków wodnych oraz rozwoju zagospodarowania turystycznego nad rzekami, jeziorami i stawami.

Szczególnie istotne w przypadku bobra są działania edukacyjne mające na celu zapoznanie ludzi z rolą bobra w przyrodzie, a także w gospodarce człowieka oraz propagowanie metod zapobiegania szkodom wyrządzanym przez te zwierzęta m.in. w rolnictwie. Ochrona bobra wymaga chronienia roślinności brzegowej zbiorników i cieków wodnych w pasie o szerokości co najmniej 10 m. Ważne jest budowanie specjalnych przejść pod drogami i torami kolejowymi zwłaszcza w miejscach uczęszczanych przez bobry. Z jednej strony ogólna liczebność populacji bobra w kraju rośnie, z drugiej strony są lokalizacje gdzie zagęszczenie bobra jest niskie i maleje co może prowadzić do zubożenia w tych rejonach puli genowej jednakże bez prowadzenia stałego monitoringu oraz rzetelnych inwentaryzacji nie jesteśmy w stanie wychwycić tego rodzaju sytuacji. Z uwagi m.in. na rosnącą liczbę sytuacji konfliktowych, podstawowym działaniem powinno być opracowanie programu gospodarowania populacją bobra w Polsce. Artykuł na ten temat można przeczytać tutaj.

Bóbr jest największym gryzoniem europejskim (masa ciała dorosłego osobnika może osiągnąć do 30 kg, długość z ogonem do 140 cm). Nie występuje dymorfizm płciowy co oznacza, że samiec i samica nie różnią się wyglądem zewnętrznym. Cechą charakterystyczną bobra jest płaski, szeroki, pokryty pseudołuskami ogon, który jest magazynem tłuszczu, a podczas pływania pełni rolę steru. Dzięki bogatemu ukrwieniu ogon ułatwia również termoregulację. Przednie kończyny są krótkie, drobne i chwytne, natomiast tylne są masywne, silne, posiadają palce połączone błoną pławną i służą do pływania. Futro bobra jest gęste, błyszczące i miękkie o barwie od płowej przez brązową po prawie czarną. Linienie następuje raz w roku w okresie od maja do lipca. Bobry bardzo dbają o swoje futro, codziennie dokładnie je czyszczą i smarują wydzieliną gruczołów odbytowych, która zapobiega przemakaniu.

Bobry są wodnolądowymi zwierzętami roślinożernymi prowadzącymi najczęściej nocny tryb życia. Żyją w pobliżu wody w niewielkich grupach rodzinnych (para dorosłych i ich młode, tegoroczne oraz jedno- i czasem dwuletnie). Są zasadniczo gatunkiem monogamicznym co oznacza, że pary łączą się ze sobą na całe życie (bobry mogą żyć nawet do 20 lat). Warto tutaj podkreślić, że monogamia jest u ssaków bardzo rzadka i spotykana u zaledwie 5% tych zwierząt. Pora godowa przypada u bobrów na miesiące zimowe (styczeń i luty). Ciąża trwa około 100 dni, samica rodzi raz w roku, w maju lub czerwcu, najczęściej od 2 do 4 młodych, którymi opiekują się wszyscy członkowie rodziny. Młode osobniki przebywają w norze około 5 tygodni, po tygodniu potrafią już pływać jednak nurkować zaczynają dopiero po 2 miesiącach gdyż wcześniej nie mogą zamykać nozdrzy ani otworów usznych. Dojrzałość płciową osiągają w 3 lub 4 roku życia.

Bobry są terytorialne ale wielkość terytorium jest zmienna i zależy od rodzaju siedliska i dostępności bazy pokarmowej. Zmienia się także w czasie – im dłużej jakieś terytorium jest zasiedlone i lepiej przystosowane przez bobry do ich potrzeb – tym z roku na rok jest mniejsze. Terytoria znakowane są poprzez pozostawianie na kopczykach budowanych z mułu tzw. stroju bobrowego i\lub wydzieliny gruczołów odbytowych (analnych), co ma przede wszystkich odstraszać ewentualnych intruzów ale pełni również funkcję informacyjną.

Bobry to zwierzęta roślinożerne. W ich diecie można znaleźć około 300 różnych gatunków roślin zielnych i drzewiastych. Żywią się tym co akurat rośnie w wąskiej, 20 metrowej strefie przybrzeżnej, w której żerują. Od wiosny do jesieni zjadają głównie rośliny zielne, pąki, liście i miękkie gałązki drzew, natomiast zimą gałązki, łyko i korę drzew i krzewów, które w pewnym zakresie też sobie magazynują. Najczęściej wybierają gatunki o miękkiej korze jak topole (Populus sp.) i wierzby (Salix sp.), w górach w ich diecie częsty jest buk (Fagus sylvatica), jesion (Fraxinus excelsior), klon jawor (Acer pseudoplatanus).

Choć same bobry jest dość trudno zaobserwować w terenie gdyż zazwyczaj są to zwierzęta ostrożne i płochliwe, bardzo łatwo w miejscach gdzie występują, zauważyć ślady ich obecności np. charakterystycznie pościnane drzewa. Bobry, jak powszechnie wiadomo, słyną bowiem ze swych różnorodnych budowli i z posiadanych umiejętności hydrotechnicznych. Poza człowiekiem i bobrem, niewiele zwierząt potrafi w tak dużym stopniu manipulować dla swoich potrzeb środowiskiem, w którym żyje. Bobry mogą budować dla siebie kilka różnych rodzajów schronień m.in. żeremia oraz nory. Zbudowane z gałęzi i uszczelnione błotem żeremia (wyglądające z daleka jak wrzucony do wody duży stos gałęzi) powstają zwykle w miejscach, gdzie niskie brzegi uniemożliwiają wykopanie systemu nor. Z umieszczonego pod wodą wejścia długi korytarz prowadzi do komory gniazdowej, która znajduje się nad wodą wewnątrz żeremia. Na szczycie żeremia, luźniej ułożone gałęzie tworzą szyb wentylacyjny. W miejscach, gdzie brzeg jest wystarczająco wysoki bobry kopią nory złożone z systemu korytarzy i kilku lub nawet kilkunastu nor położonych na różnych poziomach. Główne wejście do nory znajduje się pod wodą, na brzegu natomiast umieszczone są ujścia kanałów wentylacyjnych. Bobry bardzo dbają aby poziom wody nie opadł i nie odsłonił wejścia do ich schronienia i m.in. dlatego budują tamy. To niestety często rodzi konflikty z miejscowymi rolnikami, którym spiętrzona woda zalewa łąki i pola uprawne. Rolnicy, choć nie wolno tego robić, rozbierają tamy. Dla bobrów jest to jednak kwestia życia i śmierci gdyż podwodne wejścia chronią je przed drapieżnikami dlatego potrafią taką tamę odbudować w ciągu jednej nocy.

Bobry bywają postrzegane przez ludzi jako „szkodniki” niszczące pola uprawne, groble, nasypy czy wały przeciwpowodziowe. Słuszna w przypadku takich szkód jest wypłata odszkodowań, które powinny być adekwatne do poniesionych strat. Ważne byśmy spojrzeli na bobry z szerszej perspektywy i zwrócili uwagę na ich korzystny wpływ zarówno na środowisko naturalne jak i na naszą, ludzką przyszłość i gospodarkę. Chroniąc bobra nie tylko chronimy wiele innych rzadkich gatunków roślin i zwierząt związanych z terenami podmokłymi ale również skutecznie walczymy z powodziami i coraz dotkliwszą suszą. Bobry są bowiem mistrzami retencji, nikt tak skutecznie jak one nie potrafi spowalniać i zatrzymywać odpływu wody z danego terenu. Ponadto w oparciu o obecność bobrów można też rozwijać, coraz popularniejszą ostatnio, turystykę przyrodniczą m.in. tworząc ścieżki dydaktyczne oraz tzw. bobrowiska czyli miejsca do obserwacji tych zwierząt w terenie. Istnieją też firmy zajmujące się odpłatnie zabezpieczaniem terenu przed szkodami powodowanymi przez bobry, z poszanowaniem potrzeb tych zwierząt.

• 7 kwietnia obchodzimy Międzynarodowy Dzień Bobrów warto z tej okazji dowiedzieć się więcej o tych niezwykłych zwierzętach odwiedzając np. Enklawę Przyrodniczą – „Bobrowisko”, ale jeżeli nie mamy takiej możliwości, to w zamian odwiedźmy ciekawe strony internetowe:

  • Ekokalendarz Dzień Bobrów – bardzo dobra pomoc dydaktyczna z propozycjami zajęć dla uczniów,

  • Stowarzyszenie Nasz Bóbr,

  • International Beaver Day.

• W 2021 roku mieliśmy do czynienia z wyjątkową ciekawostką przyrodniczą ponieważ bóbr został zaobserwowany na niespotykanej dotąd wysokości – nad Morskim Okiem w Tatrach, gdzie udało mu się nawet przezimować! Jego historię można było śledzić dzięki doniesieniom lokalnego leśniczego pana Grzegorza. Niestety wiosną 2022 roku bóbr zginął spadając ze Szpiglasowej Przełęczy. Obecność bobrów obserwowana była już wcześniej w rejonie Łysej Polany skąd prawdopodobnie przewędrowały Doliną Rybiego Potoku nad Morskie Oko. Okazuje się, że bóbr który zginął wiosną 2022 roku, nie był jedynym osobnikiem przebywającym na tym terenie. Wiosną 2023 roku odkryto ślady świadczące o przezimowaniu bobra (bobrów ?) w Morskim Oku. Obecnie (wrzesień 2023 roku) przygotowuje się on do kolejnej zimy. 9 sierpnia na FB Tatrzańskiego Parku Narodowego pojawił się filmik ukazujący bobra pływającego w Morskim Oku opatrzony wpisem: Mamy bobra! Skryty osobnik zaprezentował się w całej okazałości pływając w Morskim Oku, gdy leśniczego Grzegorza nie było w pobliżu. To prawdziwy ewenement: nasz bóbr, mieszkający tak wysoko, nie ma klasycznego żeremia, zbudowanego z gałęzi i mułu – mieszka pod skałami.

• Po II wojnie światowej bóbr był w Polsce obserwowany jedynie na kilku stanowiskach, a jego liczebność w roku 1958 wynosiła zaledwie 130 sztuk! Obecnie, dzięki prowadzonej od lat 70. XX w. ochronie czynnej, a także naturalnemu rozprzestrzenianiu się bóbr występuje na terenie całego kraju i jego populacja nie jest zagrożona.

• Bóbr od wieków uchodził za bardzo cenną zdobycz. Polowano na niego z powodu, mięsa, cennego futra, a także tzw. stroju bobrowego, używanego na najróżniejsze dolegliwości i choroby. Strój bobrowy jest to substancja o intensywnym zapachu, będąca wydzieliną gruczołów napletkowych. Służy do wabienia oraz znakowania terytorium.

• Kościół katolicki w XVII w. zezwolił na jedzenie mięsa z bobra w okresie wielkiego postu uznając, iż jako zwierzę wodne jest pokrewny rybom. Pokryty łuską ogon bobra podawano także w trakcie wieczerzy wigilijnej.

• O powszechnym niegdyś występowaniu bobrów na terenie Europy i Polski oraz ich dużym znaczeniu dla ludzi świadczą związane z nimi nazwy geograficzne np. będąca dopływem Odry rzeka Bóbr czy liczne miejscowości jak Bobry i Bobrowniki itp.

• Bóbr obecny był w wielu polskich przysłowiach. Aktualnie najbardziej znane jest „płakać jak bóbr”, które powstało ponieważ dawniej myśliwi wierzyli, że zabijany bóbr płacze.

• Wpływ działalności bobra na koryto górskiego potoku są dobrze udokumentowane np. na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, gdzie 20 lat temu sprowadzono bobry do doliny potoku Syhłowaniec. Wstępne wyniki badań przedstawione zostały w Rocznikach Bieszczadzkich w 2020 r.

• Historię reintrodukcji bobrów w Puszczy Kampinoskiej przedstawia książka Piotra Topińskiego Kampinoskie Bobry, wydana w 1987 r., którą wspominam tutaj również z sentymentu gdyż była to jedna z moich pierwszych książek przyrodniczych jaką dostałam w dzieciństwie.