Derkacz

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ptaki (Aves)

Rząd: Żurawiowe (Rodentia)

Rodzina: Bobrowate (Rallidae)

Ptak podlega w Polsce ochronie ścisłej i wymaga ochrony czynnej. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) uznaje derkacza w naszym kraju za gatunek narażony na wyginięcie (VU –Vulnerable). Derkacza obejmuje również dyrektywa ptasia (załącznik I), konwencja berneńska (załącznik II) oraz konwencja bońska (załącznik II).

Derkacz zasiedla znaczną część Europy, na wschodzie aż po jezioro Bajkał. W Polsce spotykany jest na terenie całego kraju, ale najliczniej występuje na północnym-wschodzie i wschodzie. Jest u nas nielicznym gatunkiem lęgowym, tylko miejscowo jest bardziej rozpowszechniony (tereny zalewowe w dolinie Biebrzy i dolinie Narwii). Występuje we wszystkich krajach karpackich. W polskich Karpatach jest gatunkiem średnio licznym i licznym (około 1700–2200 wołających samców, dane 2010 r.). Pogórze Przemyskie, Beskid Niski, Góry Słonne, Bieszczady, Beskid Żywiecki to ważne ostoje tego gatunku w skali całego kraju. Derkacz jest gatunkiem wędrownym, jego zimowiska znajdują się na sawannach wschodniej Afryki.

Derkacz należy do chruścieli ale jest znacznie mniej związany z mokradłami niż inni przedstawiciele tej rodziny ptaków. Pierwotnie zamieszkiwał zapewne nadrzeczne łąki, obecnie jest związany głównie z siedliskami półnaturalnymi utrzymywanymi dzięki gospodarce człowieka. Gniazduje najchętniej na ekstensywnie użytkowanych, umiarkowanie wilgotnych łąkach, a także na turzycowiskach, torfowiskach, ugorowanych polach oraz pastwiskach. Znacznie rzadziej spotykany jest na polach uprawnych, połoninach, w młodnikach leśnych. Bywa, że gnieździ się wśród luźnej zabudowy.

Obecnie w całej Europie notujemy stopniowy spadek liczebności derkacza. Bezpośrednio na śmiertelność piskląt wpływa zbyt wczesny termin koszenia łąk (przed 15 lipca) oraz używanie do tego mechanicznego sprzętu. Badania wykazały m.in. iż w trakcie koszenia, lokalnie we Francji ginęło nawet 86% piskląt. Wiele młodych jest też zabijanych przez drapieżniki w tym koty i psy, co jest konsekwencją zajmowania kolejnych obszarów pod zabudowę. Poważnym zagrożeniem jest również niszczenie odpowiednich siedlisk m.in. poprzez intensyfikację rolnictwa i tworzenie upraw monokulturowych, zarzucenie dotychczasowych sposobów gospodarowania, zamianę łąk na grunty orne, ich zalesianie i zabudowa, osuszanie terenów podmokłych, rozwój turystyki masowej. Warto tutaj podkreślić, że już sam półnaturalny charakter zamieszkiwanych przez derkacza siedlisk stanowi dla niego zagrożenie, gdyż są to siedliska delikatne, nietrwałe i bardzo wrażliwe na zmiany w ich użytkowaniu.

Ważne w ochronie derkacza jest wspieranie ekstensywnej gospodarki rolnej nie tylko poprzez dopłaty rolnośrodowiskowe ale również np. poprzez rozwój turystyki zrównoważonej związanej z tradycyjną gospodarką kośno-pastwiskową. Dzięki promocji lokalnych produktów pochodzących od wypasanych zwierząt i zwiększeniu ich sprzedaży wspieramy lokalnych rolników, którzy poprzez odpowiednie metody gospodarowania chronią siedliska derkacza. Oczywiście musimy jednocześnie zadbać o wyedukowanie rolników i zachęcenie ich do prowadzenia swoich gospodarstw w sposób sprzyjający zachowaniu populacji derkacza.

Istotnymi działaniami ograniczającymi śmiertelność piskląt, które mogą być podjęte przez rolników są: koszenie łąk po 15 lipca, pozostawianie nieskoszonych fragmentów łąki tak aby ptaki mogły się schronić przed drapieżnikami, a także, co bardzo ważne, koszenie od środka na zewnątrz łanu. Koszenie odwrotne czyli od zewnątrz do środka powoduje zagonienie piskląt w miejsce, w którym nie mając dokąd uciec i giną w wyniku spotkania z kosiarką lub są wyjadane przez polujące na nie zwierzęta np. bociany białe.

Warto też na terenach o wyjątkowych walorach przyrodniczych i kulturowych unikać rozwoju turystyki masowej, chroniąc to co jest tam najcenniejsze czyli właśnie unikalną przyrodę oraz krajobraz kulturowy.

Derkacz jest mniej więcej o połowę mniejszy od kuropatwy (długość ciała 24–29 cm) i od niej smuklejszy. Posiada stosunkowo długą szyję i krótki, gruby dziób. Jego upierzenie jest szarawożółtobrązowe, samice mają mniej niebieskoszarej barwy niż samce i są bardziej rudoszare. W locie rzucają się w oczy rdzawobrązowe skrzydła i długie nogi.

Derkacz jest aktywny całą dobę ale prowadzi bardzo skryty tryb życia. W okresie godowym samce odzywają się głównie o zmierzchu i o świcie. Głos tokowy to charakterystyczne, twarde kreks kreks lub der der. Derkacz jest terytorialny ale nie jest monogamiczny i pojedyncze samce łączą się w sezonie z więcej niż jedną samicą. W kolejnych latach poszczególne osobniki wykorzystują mniej więcej ten sam obszar jako teren lęgowy. Gniazdo budowane jest przez samicę na ziemi z materiału roślinnego znajdującego się wokół. Jest bardzo dobrze ukryte w wysokiej roślinności, często położone przy kępie traw lub turzyc tworzących nad nim rodzaj baldachimu. Samica wyprowadza zwykle dwa lęgi w sezonie (pierwszy na przełomie maja i czerwca, drugi czerwca i lipca). Młodsze samice poprzestają na jednym lęgu. Samica składa zwykle 8–11 jaj, sama je wysiaduje (około 20 dni) i samodzielnie wychowuje pisklęta, które opuszczają gniazdo tuż po wykluciu lub następnego dnia. Młode są brązowoczarne z czarnymi nogami i bladoróżowymi dziobami. Po 5 tygodniach pisklęta uzyskują niezależność, po około 50 dniach zdolność lotu.

Derkacz jest wszystkożerny. Zjada głównie owady i inne bezkręgowce, małe płazy, fragmenty roślin, a nawet pisklęta i niewielkie ssaki. Podczas wędrówki żywi się roślinami, a na zimowisku owadami (mrówkami, termitami).

Derkacz jest ptakiem wędrownym, jesienią migruje w okresie wrzesień – październik na zimowiska położone we wschodniej Afryce. Do Polski powraca na przełomie kwietnia i maja. Pierwsze przylatują samce. Wędruje nocą, na niskim pułapie, zatrzymując się od czasu do czasu na odpoczynek i żerowanie.

• Derkacz jest stosunkowo trudny do zaobserwowania w locie ponieważ nie jest łatwo go podejść i wypłoszyć z wysokiej roślinności, w której zwinnie umyka przed obserwatorem.
• Pisklęta ptaków mogą być gniazdownikami bądź zagniazdownikami. Zagniazdowniki, takie jak pisklęta derkacza, są po wykluciu zdolne do szybkiego opuszczenia gniazda, nawet w tym samym dniu. Wykluwają się pokryte gęstym puchem i z otwartymi oczami. Szybko zyskują zdolność termoregulacji. Zjadają pokarm wskazywany im przez rodziców bądź nawet same go wyszukują. Gniazdowniki natomiast wykluwają się nieporadne i przez dłuższy czas pozostają w gnieździe. Wiele z nich wykluwa się nagich i z zamkniętymi oczami. Wymagają opieki w postaci ogrzewania oraz karmienia.

1. BirdLife International. 2016. Crex crex. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T22692543A86147127. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2016-3.RLTS.T22692543A86147127.en, dostęp 05.11.2022 r.

2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, tzw. dyrektywa ptasia, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02009L0147-20190626, dostęp 05.11.2022 r.

3. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, http://panel.iop.krakow.pl//uploads/wydawnictwa_artykuly/3b904a0bd23e641f69c8f40be35324ccd670ad69.pdf, dostęp 11.11.2022 r.

4. Hordowski, J., 2016: Derkacz Crex crex. W: Wilk, T., Bobrek, R., Pępkowska-Król, A., Neubauer, G., Kosicki, J. Z. (red.), Ptaki polskich Karpat – stan, zagrożenia, ochrona. OTOP, Marki, s. 151–163.

5. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., tzw. konwencja berneńska, Dz.U. 1996 nr 58 poz., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 05.11.2022 r.

6. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r., tzw. konwencja bońska, Dz.U. 2003 nr 2 poz. 17, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20030020017, dostęp 05.11.2022 r.

7. Kruszewicz, A. G., 2010: Ptaki Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, t. 1, s. 221–223.

8. Svensson, L., Mullarney, K., Zetterström, D., 2012: Przewodnik Collinsa PTAKI. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 56.

9. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

10. Wasilewski, J. M., 1998: Gniazdowniki. W: Jura, Cz. (oprac. naukowe), Otałęga Z. (red.), Encyklopedia biologiczna. OPRESS, Kraków, t. IV, s. 62.

11. Wasilewski, J. M., 2000: Zagniazdowniki. W: Jura, Cz. (oprac. naukowe), Otałęga Z. (red.), Encyklopedia biologiczna. OPRESS, Kraków, t. XII, s. 77.