Leksykon gatunków

Kozica jest stosunkowo niedużym ssakiem kopytnym, krępym, mocno zbudowanym, trochę podobnym do kozy domowej. Samce kozicy są większe od samic. Masa ciała dorosłych samców wynosi 20–48 kg, a samic 18–40 kg. Warto tutaj zwrócić uwagę, że podane zakresy są dość szerokie co wynika ze znacznych wahań masy ciała kozicy w ciągu roku. Najwyższą masę zwierzęta osiągają jesienią kiedy zgromadzą na zimę zapasy tłuszczu. Długość ciała kozicy dochodzi do 110–135 cm, a wysokość w kłębie do 70–85 cm.

Głowa kozicy jest niewielka z czarnymi nozdrzami, dużymi oczami o brązowej tęczówce oraz ze stosunkowo długimi uszami. Zarówno samce jak i samice posiadają smukłe, u podstawy proste natomiast na szczycie hakowato zagięte do tyłu rogi zwane hakami (do 25 cm długości), które są osadzone względem głowy prostopadle i najczęściej czarne, rzadziej popielate. Tuż za nimi znajdują się parzyste gruczoły, służące do znakowania terytorium. Ogon jest krótki, z włosami osiąga zaledwie do 10 cm długości. Nogi są silne i mocno umięśnione, zaopatrzone w duże, dobrze przystosowane do poruszania się w skalistym terenie racice: (…) brzegi racic są twarde i zabezpieczają przed poślizgnięciem się na lodzie i śniegu, miękka i elastyczna część środkowa racic przylega ściśle do gładkich skał, a fałd skóry rozpięty między piętkami racic zapobiega zapadaniu się w śniegu i błocie (Zięba i Krzan, 2010). U kozicy występuje dymorfizm płciowy. Samce są większe i cięższe, posiadają masywniejsze i mocniej zakrzywione rogi oraz w okolicy moczowo-płciowej charakterystyczny pędzel (Gąsienica-Byrcyn, 2004).

Kozica posiada dwuwarstwową okrywę włosową. Pierwszą warstwę stanowią włosy długie, a drugą delikatne białosiwe włosy wełniste. Ubarwienie ciała kozicy jest dość zmienne i uzależnione od pory roku. Latem jest jaśniejsze, dominuje kolor szarobrązowy lub płoworudy. Wzdłuż grzbietu biegnie pręga czarnych, dłuższych włosów, stroszonych w razie zaniepokojenia zwierzęcia. Szata zimowa jest ciemniejsza, czarna z ciemnobrązowym odcieniem. Pysk, policzki, podgardle, brzuch i pośladki są białe lub białożółte. Bardzo charakterystycznie ubarwiona jest głowa kozicy: na jasnym tle widoczne są bardzo kontrastowe, biegnące symetrycznie po bokach głowy od nozdrzy do nasady uszu pasy czarnych włosów. Kozice linieją (czyli zmieniają sierść) dwa razy w roku. Futro zimowe jest długie i gęste, natomiast letnie owłosienie jest krótkie. Wymiana sierści z zimowej na letnią ma miejsce na przełomie czerwca i lipca, natomiast z letniej na zimową na przełomie września i października (Pęksa, 2009).

Kozica jest gatunkiem terytorialnym, żyje w stadach zwanych kierdelami, które liczą od 5 do 15 osobników. Trudne warunki atmosferyczne powodują, że czasem mniejsze grupy kozic łączą się przejściowo w większe stada, mogące liczyć nawet do 40 osobników. Kierdel tworzą kozy z tegorocznymi koźlętami oraz młode samce w wieku do 3 lat. Dorosłe, starsze samce żyją zwykle samotnie, a młodsze tworzą grupy składające się zwykle z 2 do 4 osobników. Kierdelowi przewodzi najsilniejsza i najbardziej doświadczona samica, najczęściej prowadząca młode. Od jej doświadczenia zależy czy stado przetrwa surową zimę i czy uda mu się uniknąć różnych niebezpieczeństw jak drapieżniki czy upadki z dużej wysokości.

Ruja czyli okres godowy u kozicy trwa od końca października do grudnia. W czasie rui do stad kóz przyłączają się samce. Ciąża trwa około 170 dni w związku z czym młode osobniki przychodzą na świat od końca kwietnia do początku czerwca. Koza rodzi najczęściej jedno, rzadziej dwa koźlęta, które po kilku godzinach potrafią już podążać za matką. Przez pierwsze dwa tygodnie żywią się wyłącznie mlekiem matki, a potem stopniowo przechodzą na pokarm roślinny, ale mlekiem są karmione jeszcze do pierwszej zimy. Pozostają przy matce około półtora roku a nawet dłużej.

Kozice prowadzą dzienny tryb życia, ze szczytem aktywności wcześnie rano i wieczorem w lecie lub w godzinach popołudniowych w zimie. Są roślinożerne, a w ich diecie znajduje się około 120 gatunków roślin (drzewa, krzewy, krzewinki, trawy, byliny, mchy i porosty). Latem w ich jadłospisie znajdziemy głównie trawy i byliny (stanowiące nawet do 85% pokarmu). Zimą pożywienie jest często wygrzebywane spod śniegu, wciąż dominują w nim trawy i byliny ale kozice zjadają również dużo krzewinek np. borówkę czarną oraz porostów np. chrobotka reniferowego (po około 30%), włączają też do swojej diety drzewa i krzewy m.in. świerk, jarzębinę i kosodrzewinę.

Żmija posiada krępe ciało oraz płaską, sercowatą, zaokrągloną z przodu głowę wyraźnie oddzieloną od reszty ciała. Ogon jest krótki. Źrenica oka pionowa. Skóra, podobnie jak u innych gadów, wbrew obiegowej opinii jest sucha i pokryta zrogowaciałym nabłonkiem chroniącym przed utratą wody. Dymorfizm płciowy (różnice między samcem i samicą) jest słabo zaznaczony. Samice są zwykle mniej kontrastowo ubarwione od samców i dorastają średnio do około 80 cm, natomiast samce osiągają około 70 cm długości. Zdarzają się jednak osobniki nawet o długości 120 cm. Żmija zygzakowata jest gatunkiem jadowitym, jej zęby jadowe są silnie rozwinięte, ruchome i posiadają w środku kanaliki jadowe. Ubarwienie u tego gatunku jest bardzo zmienne. Najczęściej można spotkać osobniki miedzianobrązowe, szarobrązowe oraz srebrzystoszare z ciemniejszym zygzakiem biegnącym wzdłuż grzbietu. Zygzak jest słabiej widoczny u samic natomiast u samców jest wyraźniejszy (ciemnobrązowy, czarny). Spotykana jest również odmiana melanistyczna (czarna) bez widocznego zygzaka ale rzadko i częściej w górach niż na nizinach.

Żmija prowadzi dzienny tryb życia. Jej pożywieniem są przede wszystkim drobne gryzonie, małe ssaki owadożerne, rzadziej płazy, jaszczurki, ptasie jaja i bezkręgowce. Żmija polując zabija swoje ofiary wbijając w nie zęby jadowe i wpuszczając jad. W trakcie okresu godowego (koniec kwietnia, początek maja) samce toczą bezkrwawe walki przypominające zapasy. Żmija jest jajożyworodna, młode (5–18) rodzą się w sierpniu i wrześniu. Żmija zimuje gromadnie pod korzeniami drzew, w wykrotach, w norach w ziemi, w stogach siana. W sen zimowy zapada w październiku, w górach odpowiednio wcześniej.

Żmija zygzakowata chętnie wygrzewa się na słońcu dlatego podczas spacerów i górskich wędrówek warto w nasłonecznionych miejscach patrzeć pod nogi, a także dokładnie sprawdzać otoczenie zanim usiądziemy na odpoczynek. Najlepiej jest też na wycieczki w teren, na jagody, czy grzybobranie ubierać wysokie buty za kostkę. Istotne jest też poinformowanie dzieci aby nie zbliżały się do napotkanych węży oraz zaznajomienie się z zasadami pierwszej pomocy w razie ukąszenia. Psy najłatwiej chronić trzymając je na smyczy. W razie zauważenie żmii należy pozostawić ją w spokoju i się oddalić. Na widok ludzi żmija w pierwszej kolejności stara się uciec ale jeżeli podejdziemy zbyt blisko staje się agresywna i próbuje się bronić. Atakuje tylko w przypadku drażnienia jej, przy próbach złapania lub w razie przypadkowego nadepnięcia bądź naciśnięcia. Jad tego gada jest umiarkowanie niebezpieczny. Szczególnie groźny jest jednak dla osób uczulonych, dzieci i osób w podeszłym wieku. Bardzo dużo zależy też od ilości wstrzykniętego jadu. Według rożnych źródeł od 20% do nawet 50% ugryzień to tzw. ugryzienia jałowe czyli bez wstrzyknięcia jadu. Z informacjami na temat pierwszej pomocy w razie ukąszenia przez żmiję zygzakowatą można się zapoznać m.in. tutaj oraz tutaj.

Płochacz halny jest większy od wróbla (długość ciała do 19 cm) ale dość często mylony z nim przez turystów. Upierzenie stosunkowo ciemne, szarobrązowoczarne, niejednolite, po bokach ciała zwracają uwagę gęsto ułożone rdzawe paski. Oczy ciemnobrązowe, nogi koralowoczerwone, dziób czarny z wierzchu, z dołu i u nasady żółty. Samica jest trochę mniejsza od samca i nieco skromniej ubarwiona.

Płochacz halny żyje zwykle w większych grupach wychowujących razem pisklęta, rzadko w pojedynczych parach. Poza sezonem lęgowym spotykany jest w niewielkich stadkach. W miejscach gdzie korzysta z jedzenia pozostawianego przez ludzi można go obserwować z bardzo bliska.

Śpiew płochacza przypomina momentami śpiew skowronka. Ptak wzlatując wydaje wibrujące dźwięki drriu drriu, drrip, tszirr. Gniazdo, budowane przez samicę, znajduje się najczęściej w szczelinie skalnej. Samica składa zwykle 3–4 jaja, które samodzielnie wysiaduje około 2 tygodnie. Pisklęta są karmione przez samca i samicę oraz kilku pomocników. W gnieździe przebywają również około 2 tygodnie.

Gatunek osiadły, poza sezonem lęgowym przenosi się w miejsca, w których w okresie zimowym łatwiej może znaleźć pokarm czyli najczęściej w okolice schronisk górskich i wyciągów narciarskich gdzie często dokarmiają go turyści lub żywi się odpadkami w śmietnikach. Przebywa też często wśród drzew w pobliżu górnej granicy lasu.

W ciepłym okresie w ciągu roku płochacz żywi się przede wszystkim owadami oraz innymi małymi bezkręgowcami, uzupełniając dietę pokarmem roślinnym, głównie nasionami roślin i owocami borówek. Zimą żywi się pokarmem roślinnym, w tym nasionami świerka, jodły i zaschniętymi owocami krzewinek. Na terenach uczęszczanych przez turystów dużą część jego diety stanowią resztki pozostawiane celowo lub przypadkowo przez ludzi.

Derkacz jest mniej więcej o połowę mniejszy od kuropatwy (długość ciała 24–29 cm) i od niej smuklejszy. Posiada stosunkowo długą szyję i krótki, gruby dziób. Jego upierzenie jest szarawożółtobrązowe, samice mają mniej niebieskoszarej barwy niż samce i są bardziej rudoszare. W locie rzucają się w oczy rdzawobrązowe skrzydła i długie nogi.

Derkacz jest aktywny całą dobę ale prowadzi bardzo skryty tryb życia. W okresie godowym samce odzywają się głównie o zmierzchu i o świcie. Głos tokowy to charakterystyczne, twarde kreks kreks lub der der. Derkacz jest terytorialny ale nie jest monogamiczny i pojedyncze samce łączą się w sezonie z więcej niż jedną samicą. W kolejnych latach poszczególne osobniki wykorzystują mniej więcej ten sam obszar jako teren lęgowy. Gniazdo budowane jest przez samicę na ziemi z materiału roślinnego znajdującego się wokół. Jest bardzo dobrze ukryte w wysokiej roślinności, często położone przy kępie traw lub turzyc tworzących nad nim rodzaj baldachimu. Samica wyprowadza zwykle dwa lęgi w sezonie (pierwszy na przełomie maja i czerwca, drugi czerwca i lipca). Młodsze samice poprzestają na jednym lęgu. Samica składa zwykle 8–11 jaj, sama je wysiaduje (około 20 dni) i samodzielnie wychowuje pisklęta, które opuszczają gniazdo tuż po wykluciu lub następnego dnia. Młode są brązowoczarne z czarnymi nogami i bladoróżowymi dziobami. Po 5 tygodniach pisklęta uzyskują niezależność, po około 50 dniach zdolność lotu.

Derkacz jest wszystkożerny. Zjada głównie owady i inne bezkręgowce, małe płazy, fragmenty roślin, a nawet pisklęta i niewielkie ssaki. Podczas wędrówki żywi się roślinami, a na zimowisku owadami (mrówkami, termitami).

Derkacz jest ptakiem wędrownym, jesienią migruje w okresie wrzesień – październik na zimowiska położone we wschodniej Afryce. Do Polski powraca na przełomie kwietnia i maja. Pierwsze przylatują samce. Wędruje nocą, na niskim pułapie, zatrzymując się od czasu do czasu na odpoczynek i żerowanie.

Ptak średniej wielkości o krępej sylwetce oraz o długości ciała dochodzącej do ponad pół metra i rozpiętości skrzydeł do około 170 cm. Ubarwienie orlika jest brązowe z ciemniejszymi lotkami i sterówkami. Młodociane osobniki (do 4–5 roku życia) są jasno plamkowane, szczególnie duże plamki znajdują się na końcach pokryw skrzydłowych. Nasada dzioba oraz szpony są żółte. Skrzydła orlików są równej szerokości zakończone „palczasto” wyglądającymi lotkami. W trakcie szybowania, część dłoniowa skrzydeł wygięta jest w dół. Mimo iż samica jest nieco większa od samca rozróżnienie płci w terenie jest zazwyczaj niemożliwe.

Głos w obrębie terytorium lęgowego to wysokie, krzykliwe k-jip. W locie tokowym, w trakcie którego ptak wykonuje widowiskowe powietrzne akrobacje, orlik wydaje przeciągłe gwizdy łiiiik. Orlik krzykliwy kojarzy się w pary na wiele sezonów. Do rozrodu przystępuje w wieku 4–5 lat. Gniazdo budowane jest na drzewie najczęściej na skraju lasu w pobliżu żerowiska. Samica składa zazwyczaj dwa jaja ale zwykle odchowuje się tylko jedno młode. Najczęściej to, które wykluło się jako pierwsze i było znacznie większe i silniejsze w momencie pojawienia się po kilku dniach drugiego pisklęcia. U orlików obserwujemy zjawisko kainizmu – silniejsze pisklę zabija słabsze, zapewniając sobie więcej pożywienia i zwiększając w ten sposób szanse na przeżycie. Wysiadywaniem jaj (33–43 dni) oraz opieką nad potomstwem samiec i samica zajmują się wspólnie. W gnieździe młode osobniki pozostają przez około dwa miesiące, a po jego opuszczeniu (w pierwszej połowie sierpnia) nadal są karmione, głównie przez samca.

Orlik jest gatunkiem dziennym. Żywi się małymi ssakami (głównie gryzoniami), płazami, gadami, rzadziej ptakami i bezkręgowcami, na które poluje wykorzystując różne techniki łowieckie: atak z zasiadki (np. z drzewa), atak z powietrza albo po prostu łowienie zdobyczy w trakcie spacerowania po ziemi. Żeruje przede wszystkim na terenie ekstensywnie użytkowanych łąk.

Orlik krzykliwy jest ptakiem wędrownym. Na zimowiska położone w południowej Afryce (głównie w Zambii, Zimbabwe i Botswanie) odlatuje we wrześniu. Wraca do Polski na początku kwietnia.

Modliszka zwyczajna jest dużym owadem (samice osiągają do 8 cm długości, samce są wyraźnie mniejsze). Jej ciało jest silnie wydłużone. Przednie odnóża, według wielu osób wyglądające jak ręce złożone do modlitwy, są przekształcone w narządy chwytne uzbrojone w kolce. Głowa jest trójkątna z dużymi, wypukłymi oczami złożonymi, i co wyjątkowe u owadów, modliszka ma możliwość obracania nią na boki. Wszystkie gatunki modliszek, a więc również modliszka zwyczajna, są drapieżne i odżywiają się głównie stawonogami. Polując wykorzystują metodę „siedź i czekaj” – nieruchomo oczekują na zbliżenie się ofiary, a następnie błyskawicznie (szybciej niż zdoła to zarejestrować ludzkie oko) łapią ją za pomocą przednich odnóży. Samice składają jaja od końca sierpnia do końca września w kilku kokonach (po 100–200 jaj) utworzonych z wydzieliny gruczołów dodatkowych. Kokony (ooteki) mają około 3 cm długości i są umieszczane na roślinach na wysokości do 20 cm nad ziemią, gdzie zimują. Wylęg larw (przypominających owady dorosłe) następuje późną wiosną. Dorosłe osobniki można obserwować od sierpnia do września. Mimo znacznych rozmiarów są jednak trudne do zauważenia z powodu kryptycznego, zielonego lub brązowego ubarwienia.

Nornik tatrzański jest bardzo podobny do nornika darniowego (Microtus subterraneus), ale jest nieco większy i ma mniejsze oczy. Dla większości ludzi wygląda zapewne jak wszystkie, małe, „myszopodobne” gryzonie. Warto jednak dokładniej mu się przyjrzeć i porównać go np. z myszarką leśną (Apodemus flavicollis). Od razu zwrócimy uwagę, że nornik ma małe uszy, stosunkowo krótki ogon, a myszarka ma długie uszy, ogon dłuższy od reszty ciała i wygląda na znacznie smuklejszą.

Nornik tatrzański jest gatunkiem roślinożernym, aktywnym nocą. W przeciwieństwie m.in. do nornika darniowego, nie kopie własnych korytarzy lecz jako schronienia wykorzystuje nory innych ssaków lub przestrzenie pomiędzy kamieniami. Młode przychodzą na świat wczesną wiosną często jeszcze pod zalegającym śniegiem. Patrząc z ludzkiej perspektywy, norniki żyją bardzo krótko – dożywają około 1,5 roku.

Poczwarówka Geyera to mały ślimak lądowy (muszla osiąga wysokość zaledwie około 2 mm), łatwy do pomylenia z innymi gatunkami poczwarówek, z którymi często występuje na tych samych stanowiskach. Ciało poczwarówki Geyera, podobnie jak innych ślimaków, jest zbudowane z głowy, nogi, płaszcza i worka trzewiowego znajdującego się wewnątrz muszli. Muszla jest prawoskrętna, połyskująca, czerwonobrązowa. Ciało natomiast jest szare, niemal czarne z grubymi czułkami, na których znajdują się oczy. Zaobserwowanie poczwarówki jest bardzo trudne gdyż większość czasu spędza wśród mchów i ściółki gdzie żywi się szczątkami roślin oraz rozwijającymi się na nich glonami, grzybami i bakteriami. Łatwiej ją zauważyć tuż po deszczu lub gdy jest rosa. W zimie hibernuje ukryta w podłożu. Jaja składane są od wiosny do jesieni. Jeden osobnik składa od 1 do 10 jaj, z których po dwóch tygodniach wylęgają się młode ślimaki. Poczwarówki Geyera mogą żyć kilka miesięcy.

Krokus jest rośliną wieloletnią. Wczesną wiosną (marzec–kwiecień, czasami nawet luty), często jeszcze pomiędzy płatami śniegu, z podziemnej bulwy rozwija się pojedynczy, duży kwiat średnicy od 2,5 do 5 cm. Podziemna bulwa jest spiżarnią, w której poprzedniego roku zostały zgromadzone składniki pokarmowe umożliwiające tak wczesny wiosenny rozwój kwiatów. Odżywcze walory bulw doceniają również dziki, które w ich poszukiwaniu, często rozkopują duże powierzchnie górskich polan. Co ciekawe kwiat krokusa wyrasta bezpośrednio z ziemi, w której pozostaje zagłębiona dolna część słupka wraz z zalążnią. W razie niekorzystnych warunków, na przykład opadów śniegu, kwiat szczelnie się zamyka i w ten sposób może przetrwać nawet kilkanaście dni. Kwiaty zamykają się też każdego wieczora i otwierają rano. Kilka długich, wąskich, lśniących liści odziomkowych z białym paskiem biegnącym przez środek rozwija się dopiero kiedy kwiaty kończą kwitnienie. Liście zaczynają zasychać pod koniec czerwca. Fioletowoliliowy (lub rzadziej biały) nie zróżnicowany na kielich i koronę kwiat rozpoznaje niemal każdy. Jak jednak wyglądają owoce krokusa? To wysuwająca się z ziemi na wydłużającej się szypułce, niepozorna, brunatna torebka z licznymi nasionami.

Śnieżyca wiosenna jest niewielką rośliną wieloletnią, o wysokości do 30 cm. Zakwita bardzo wcześnie (marzec, kwiecień). Z kulistej cebuli wyrastają 1 lub 2 bezlistne łodygi oraz 2, 3 lub rzadko 4 liście odziomkowe. Liście są żywozielone, równowąskie, szerokości do 13 mm. Dzwonkowate, wonne kwiaty (długości około 3 cm) zwieszają się pojedynczo (rzadziej podwójnie) na szczycie łodygi. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, posiada 6 białych działek z żółtozieloną plamką blisko szczytu. Kwiaty są owadopylne. Owocem jest mięsista, kulistawa, żółtozielona torebka. Oprócz nasion, śnieżyca może się też rozmnażać przez wytwarzane pod ziemią cebule przybyszowe.

Śnieżyczka przebiśnieg jest niewielką rośliną wieloletnią, o wysokości do 30 cm. Rosnąc może tworzyć mniejsze i większe kępy. W Polsce jest jedną z najwcześniej zakwitających roślin (luty, marzec, w zależności od wysokości n.p.m.). Nazwa „przebiśnieg” bardzo do niej pasuje ponieważ często można ją obserwować jak „przebija się” przez płaty zalegającego jeszcze śniegu. Pęd kwiatowy oraz 2 lub 3 liście odziomkowe wyrastają z podziemnej cebuli. Liście są sinozielone, równowąskie, szerokości do 1 cm, krótsze od pędu kwiatowego. Dzwonkowate, pachnące kwiaty (długości około 3 cm) zwieszają się pojedynczo na szczycie łodygi. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, posiada 6 białych działek – 3 wewnętrzne z zieloną plamką na szczycie są znacznie krótsze od 3 zewnętrznych. Kwiaty są owadopylne i zapylane przez pszczoły. Owocem jest mięsista, żółtozielona torebka. Wewnątrz znajduje się do 15 białawych nasion posiadających elajosomy (ciałka mrówcze) i rozsiewanych przez mrówki. Nasiona kiełkują jesienią tego samego roku ale młode rośliny zakwitają po raz pierwszy dopiero po kilku latach rozwoju. Oprócz nasion, przebiśnieg może się też rozmnażać przez wytwarzane pod ziemią cebule przybyszowe.

Pszonak pieniński jest rośliną zielną o wysokości średnio od 50 do 120 cm. Łodyga jest pojedyncza, czasem u góry rozgałęziona. Liście lancetowate, szarozielone. Pojedyncze kwiaty niewielkie o czterech, żółtych płatkach mających długość około 1 cm są zebrane w kwiatostan (wydłużone grono). Owocem jest łuszczyna (o długości do około 6,5 cm) zawierająca liczne, drobne, rudobrązowe nasiona, których jedna roślina może wyprodukować ponad tysiąc.

Roślina dwuletnia (rzadziej wieloletnia) rozmnażająca się wyłącznie generatywnie (produkuje nasiona). Nasiona kiełkują jesienią lub zimują w łuszczynach i kiełkują dopiero wiosną. W kolejnym roku rozwija się rozeta liściowa, która zimuje. Roślina zakwita dopiero w następnym sezonie i kwitnie od czerwca do lipca. Kwiaty rozwijają się stopniowo i są zapylane przez motyle i błonkówki. Wydanie nasion kończy się najczęściej śmiercią rośliny.