Koszatka leśna

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ssaki (Mamalia)

Rząd: Gryzonie (Rodentia)

Rodzina: Popielicowate, pilchowate (Gliridae)

W Polsce koszatka jest gatunkiem objętym ochroną ścisłą i wymagającym ochrony czynnej. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Taki sam status koszatka ma na Czerwonej Liście Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.). Wymieniona jest także w załączniku III konwencji berneńskiej.

Koszatka występuje w południowo-wschodniej i środkowej Europie, na zachodzie po Szwajcarię, na południu po północne Włochy oraz w południowej Azji od Turcji po Mongolię. Najwyżej położone stanowiska odnotowano na wysokości 2300 m n.p.m. W Polsce osiąga północno-zachodnią granicę występowania i jest stwierdzana na rozproszonych stanowiskach na południu i wschodzie kraju. W Karpatach stwierdzona w Tatrach, w Beskidzie Śląskim, w Beskidzie Żywieckim, w Beskidzie Małym oraz w Gorcach. Niestety - brak jakichkolwiek danych ilościowych powoduje, że nie można wykazać zmian liczebności polskich populacji. Opierając się na liczbie znanych stanowisk, można stwierdzić, że zdecydowana większość stanowisk znanych przed rokiem 1980 nie jest obecnie potwierdzona (Kowalski, 2007). Wydaje się, że rozmieszczenie i szacowana liczebność koszatki w Polsce wymagają uzupełnień. Niewiele pojawia się doniesień o nowych stanowiskach tego gatunku (…). Dane zawarte w większości opracowań dotyczących występowania koszatki są już nieaktualne (Ważna, 2012).

Koszatka zamieszkuje przede wszystkim stare lasy mieszane lub liściaste, często z gęstym podrostem i podszytem, które mogą zapewnić jej pokarm oraz odpowiednie kryjówki (dziuple, wypróchniałe pnie drzew). W górach bywa spotykana także w litych, jednowiekowych świerczynach. Gatunek wymaga drzewostanów wielopiętrowych, z pełnym zwarciem koron drzew co umożliwia koszatkom swobodne przemieszczanie się.

Koszatka jako niewielki gryzoń ma oczywiście swoich naturalnych wrogów (np. puszczyk, przedstawiciele rodziny łasicowatych) jednakże podstawowym zagrożeniem dla tego leśnego gatunku jest niszczenie i przekształcanie siedlisk, w których występuje. Koszatki zamieszkują stare drzewostany, a ich wycinanie powoduje brak odpowiednich kryjówek i bazy pokarmowej dla tego gatunku. Ponadto koszatki przemieszczają się po lesie głównie w koronach drzew przeskakując z drzewa na drzewo dlatego wycofują się z miejsc, w których doszło do rozluźnienia zwarcia koron w wyniku przerzedzania drzewostanów oraz usuwania podrostu i podszytu.

Niezwykle szkodliwa jest też fragmentacja drzewostanów prowadząca do powstania małych, narażonych na wymarcie populacji koszatki (chów wsobny, choroby, zdarzenia losowe). Warto podkreślić, że często nawet niewielkie śródleśne drogi nad którymi korony drzew się nie stykają, stanowią dla koszatek barierę nie do przebycia (Kowalski, 2007).

Spośród czynników naturalnych, sporym zagrożeniem dla koszatki mogą być złe warunki atmosferyczne, przede wszystkim zimna i deszczowa wiosna.

W miejscach gdzie koszatka występuje dość licznie należy dbać o utrzymanie odpowiedniego dla niej siedliska. Izolowaniu niewielkich populacji (rozdzielonych np. drogami leśnymi) można zapobiegać przez wieszanie niewielkich mostków z grubej liny oplecionej luźno plastykową siatką (popielice przebiegają po linkach, zaś siatka chroni je przed drapieżnikami) (Kowalski, 2007). Brak wystarczającej liczby kryjówek można częściowo uzupełnić wieszając specjalne budki dla pilchowatych z otworem wejściowym umieszczonym od strony pnia.

Koszatka leśna jest małym gryzoniem nieco większym od myszy o długości ciała 7–11 cm oraz długości ogona 6–9 cm. Ubarwienie grzbietu jest szarobure, strony brzusznej jasne (białe lub białoszare), a granica między barwą grzbietu i brzucha jest bardzo wyraźna. Ogon jest stosunkowo długi, puszysty, popielaty, spodem biały. Na głowie uwagę zwraca wyraźna, czarna przepaska przebiegająca przez oko do ucha oraz spore, cieliste, wystające z futerka uszy. Oczy są duże i ciemne. Dymorfizmu płciowego brak co oznacza, że samce i samice nie różnią się od siebie wyglądem zewnętrznym.

Koszatki ze snu zimowego budzą się znacznie wcześniej niż pozostałe pilchy – najczęściej w kwietniu, a zdarza się, że nawet pod koniec marca. W sen zimowy zapadają z kolei wczesną jesienią. Zimowych kryjówek szukają pod ziemią, zdarza się spotkać je zimujące nawet przy fundamentach leśnych budynków. W okresie hibernacji zwierzę nie budzi się i korzysta jedynie z tłuszczu zgromadzonego w ciele podczas jesiennego żerowania. Ze snu zimowego koszatki wybudzają się dość wcześnie – najczęściej już pod koniec marca.

Młode (do 6 osobników) rodzą się raz do roku, w okresie od czerwca do lipca w specjalnie do tego celu przygotowanym gnieździe. Gniazdo zbudowane z liści jest najczęściej zakładane w dziupli ale koszatki korzystają też z ich sztucznych odpowiedników – budek lęgowych (zarówno tych przygotowanych specjalnie dla pilchów jak i budek dla ptaków). Liście do budowy gniazda zrywane są blisko otworu wejściowego. Używane są jedynie świeże liście, nie suche. Młode przychodzą na świat nagie i ślepe. Po około 3 tygodniach zaczynają pobierać inny pokarm niż mleko. Dojrzałość płciową osiągają w drugim kalendarzowym roku życia. Najstarszy znany osobnik żył na wolności 4 lata.

Koszatka prowadzi nocny tryb życia, dzień przesypiając w kryjówce. Porusza się niemal wyłącznie w koronach drzew, jest szybka i zwinna. Przemieszczając się potrafi przebiegać nawet po bardzo cienkich gałązkach i przeskakiwać pomiędzy nimi. Poza okresem, w którym poszukuje miejsca do hibernacji, na ziemię schodzi sporadycznie. Koszatka odżywia się zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym, a jej dieta zależy od warunków środowiska oraz pory roku. Wczesną wiosną jej pokarm stanowią pączki drzew i młode listki, w późniejszym okresie zjada owoce i nasiona drzew i krzewów leśnych (zarówno miękkie jak i twarde m.in. bukiew, żołędzie, orzechy laskowe, owoce grabu). Duży udział w jej diecie stanowi pokarm zwierzęcy – bezkręgowce, lęgi ptaków (jaja i pisklęta). Żerując koszatka, w przeciwieństwie do popielicy, nie wydaje głosów i nie zostawia charakterystycznych śladów.

• W Polsce oprócz koszatki leśnej występują jeszcze trzy inne, gatunki z rodziny popielicowatych: popielica (Glis glis), żołędnica (Eliomys quercinus) i orzesznica (Muscardinus avellanarius). Można je od koszatki odróżnić: po wielkości gdyż koszatka jest wyraźnie mniejsza od popielicy i żołędnicy; po kolorze futerka, które u orzesznicy jest brązowopomarańczowe, a u popielicy szare (popielate); po czarnej przepasce, biegnącej przez oko do ucha, której popielica i orzesznica nie posiadają, a u żołędnicy jest ona dłuższa i sięga wyraźnie za ucho.

• Rozmieszczenie koszatki leśnej na terenie Polski (podobnie jak i pozostałych spotykanych w kraju ssaków) można sprawdzić na stronie, tworzonego przez Instytut Ochrony Przyrody PAN, Atlasu Ssaków Polski.

1. Batsaikhan, N., Kryštufek, B., Amori, G. & Yigit, N. 2016. Dryomys nitedula (errata version published in 2017). The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T6858A115084761. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2016-3.RLTS.T6858A22222806.en, dostęp 26.10.2023 r.

2. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, https://www.iop.krakow.pl/pobierz-publikacje,2174, dostęp 27.10.2023 r.

3. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., Dz.U. 1996 nr 58 poz., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 01.11.2022., tzw. konwencja berneńska.

4. Kowalski, M., 2007: Koszatka Dryomys nitedula (Linneaus 1766). Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”, https://www.bocian.org.pl/pilchowate/koszatka, dostęp 27.10.2023 r.

5. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

6. Ważna, A., Kalarus, A., Mazur, N., Rusek, A., Szadzińska, W., Wojtczak, B., Zawadzka, A., Łupicki, D., 2012: Nowe stanowisko koszatki Dryomys nitedula w Tatrzańskim Parku Narodowym, Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (3): 238–240, http://panel.iop.krakow.pl/uploads/wydawnictwa_artykuly/6ff352ebc5bb674ea72f64e06715c87c8d95e225.pdf, dostęp 27.10.2023 r.