Kumak górski

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Płazy (Amphibia)

Rząd: Płazy bezogonowe (Anura)

Rodzina: Kumakowate (Bombinatoridae)

Płaz podlegający w Polsce częściowej ochronie gatunkowej. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) uznaje kumaka górskiego w naszym kraju za gatunek narażony na wyginięcie (VU –Vulnerable). Kumaka obejmuje również dyrektywa siedliskowa (załącznik II i IV) oraz konwencja berneńska (załącznik II).

Kumak górski jest szeroko rozpowszechniony na terenach pogórskich i górskich w Europie. W Polsce występuje głównie w Karpatach i na ich pogórzu. Notowany jest również z nielicznych stanowisk położonych w Sudetach. Na pogórzu spotykany jest od wysokości ok. 250 m n.p.m., na obszarach niżej położonych występuje kumak nizinny (Bombina bombina). Na styku zasięgów oba gatunki krzyżują się dając płodne mieszańce. Najwyższe stanowiska kumaka górskiego w Polsce odnotowano w Tarach na wysokości 1650 m n.p.m. oraz na Babiej Górze na wysokości 1450 m n.p.m.

Kumak górski jest, jak sama nazwa wskazuje, gatunkiem typowo górskim spotykanym powyżej 250 m n.p.m. z optimum występowania w piętrach reglowych. Nie ma szczególnych preferencji co do siedlisk lądowych, spotkać go można na łąkach i pastwiskach, drogach gruntowych, w lasach liściastych i mieszanych, a nawet, choć znacznie rzadziej, na terenach zabudowanych. Jego obecność warunkuje przede wszystkim dostęp do odpowiednich zbiorników wodnych, w których przebywa również poza okresem godowym. Z badań wynika, że w Polsce rozmnaża się głównie w zbiornikach powstałych w wyniku działalności człowieka: kałużach, koleinach, rowach przydrożnych, żwirowiskach przyrzecznych, gliniankach i innych zagłębieniach terenu okresowo wypełnionych wodą opadową. Kumaki spotykane w rzekach i strumieniach to prawdopodobnie osobniki migrujące, które nie rozmnażają się w tych miejscach.

Głównym zagrożeniem jest zanikanie odpowiednich zbiorników wodnych wynikające częściowo z procesów naturalnych takich jak wysychanie czy zarastanie, częściej jednak z działalności człowieka m.in. melioracji terenu, regulacji cieków wodnych, utwardzania dróg gruntowych i wzrostu ruchu drogowego czy intensyfikacji gospodarki leśnej. Z jednej strony kumak górski jest gatunkiem zamieszkującym głównie zbiorniki pochodzenia antropogenicznego czyli powstające w wyniku działalności człowieka. W związku z tym zachowaniu jego populacji sprzyja ekstensywna gospodarka rolna i leśna, czyli w przeciwieństwie do intensywnej, gospodarka opierająca się na niewielkim zużyciu np. nawozów i środków ochrony roślin, a w przypadku lasu na stosunkowo niskim pozyskaniu drewna. Z drugiej strony na terenach gdzie prowadzona jest intensywna gospodarka małe zbiorniki wodne mogą stanowić pułapkę, w której kumaki giną rozjeżdżane maszynami rolniczymi lub leśnymi.

Zabiegi ochrony czynnej, w przypadku zanikania odpowiednich siedlisk, mogą m.in. polegać na odtwarzaniu bądź tworzeniu nowych, niewielkich zbiorników wodnych. Warto zadbać o powstanie zbiorników kompensacyjnych np. w razie utwardzania drogi czy intensyfikacji gospodarki leśnej. W przypadku wzmożonego ruchu na drodze istotne może być ustawienie barier uniemożliwiających wchodzenie płazom, w tym kumakom, na jezdnię. Jednocześnie należy zadbać o umieszczenie przepustów pod drogę pozwalających na przejście małym zwierzętom. Bardzo ważne jest zachowanie korytarzy ekologicznych m.in. wzdłuż cieków wodnych, które umożliwiałyby migracje kumakom np. w razie zniszczenia ich dotychczasowego siedliska.

Kumak górski jest niewielkim płazem bezogonowym (do 6 cm długości), bardzo podobnym do występującego na niżu kumaka nizinnego. Dorosłe osobniki kumaków przypominają z wyglądu małą ropuchę. Ciało kumaków jest grzbietobrzusznie spłaszczone, głowa płaska, a pysk zaokrąglony. Źrenica oka ma kształt serca lub trójkąta z wierzchołkiem skierowanym ku dołowi. Skóra kumaka górskiego jest na grzbiecie szorstka z powodu występowania na brodawkach kolców rogowych (u kumaka nizinnego brak kolców i w związku z tym skóra jest gładka). Ubarwienie grzbietu jest zmienne, brązowawe z zielonym odcieniem, szarozielone lub oliwkowe. Zazwyczaj widoczne są na tym tle ciemniejsze plamki. Ubarwienie brzusznej strony ciała pomaga odróżnić kumaka górskiego od nizinnego. Kumak górski po brzusznej stronie na niebieskawym lub granatowym tle, na którym są widoczne nierównomiernie rozmieszczone małe, jasne, niewyraźne punkty, posiada duże żółte lub pomarańczowe plamy zlewające się ze sobą i pokrywające znaczną część brzucha i spodniej strony kończyn. Końce palców zarówno przednich jak i tylnych kończyn są żółte. U kumaka nizinnego żółte plamy są znacznie mniejsze, nie zlewają się ze sobą i pokrywają mniej niż 50% powierzchni brzucha. Dymorfizm płciowy widoczny jest w zasadzie tylko w okresie godowym. U samców na nogach pojawiają się wtedy ciemno zabarwione modzele godowe będące skupiskami rogowych kolców. Modzele godowe ułatwiają samcom uchwycenie samicy (tzw. ampleksus, patrz ciekawostki).

Kumak górski jest gatunkiem ciepłolubnym, po śnie zimowym pierwsze osobniki pojawiają się gdy temperatura powietrza przekroczy 15^oC, a temperatura wody 10^oC, co zazwyczaj ma miejsce w kwietniu. Gatunek ten przeważającą część życia spędza w wodzie ale zimuje na lądzie. Samiec kumaka górskiego (w przeciwieństwie do kumaka nizinnego) nie posiada rezonatorów dlatego jego głos godowy jest cichy i słyszany tylko z niewielkiej odległości. W okresie godowym samiec obejmuje samicę u nasady tylnych nóg. Gody i składanie jaj mają miejsce kilka razy w okresie od maja do początku sierpnia. Jaja składane są w postaci małych, luźnych kłębów wśród roślinności lub na dnie zbiornika wodnego. Rozwój jaj i kijanek jest uzależniony od temperatury otoczenia. Metamorfoza kijanek następuje po około 60–75 dniach od wylęgnięcia się z jaj. Zdarza się, że kijanki nie zdążą przejść przeobrażenia i zimują co jednak bardzo często kończy się śmiercią. Młode osobniki po metamorfozie opuszczają zbiornik, w którym przyszły na świat i migrują w poszukiwaniu nowego zbiornika wodnego. Co może zaskoczyć wiele osób, kumak jest gatunkiem stosunkowo długowiecznym żyjącym nawet kilkanaście lat.

• Układ plam po brzusznej stronie ciała kumaków jest stały i niezmienny w ciągu całego życia, a ponadto jest unikatowy i charakterystyczny dla każdego osobnika. Dzięki temu można go wykorzystać do identyfikacji poszczególnych osobników. W ten sposób można było m.in. ustalić do jakiego wieku na wolności dożywają kumaki.
• W sytuacji zagrożenia kumaki (górski i nizinny) przyjmują charakterystyczną pozycję obronną (tzw. refleks kumaka). Zwierzę wygina ciało unosząc jego przednią i tylną część wraz z kończynami i tworząc coś w rodzaju „łódeczki”. Dodatkowo zasłania oczy przednimi kończynami prezentując jaskrawe plamy po ich spodniej stronie i mówiąc tym samym: uwaga jestem trujący i niejadalny.
• Ampleksus – polega na uchwyceniu samicy przednimi kończynami samca (od strony grzbietowej). Ma miejsce w porze godowej głównie u płazów bezogonowych. Zapłodnienie u tych organizmów jest zewnętrzne tzn. jaja składane w wodzie przez samicę są zapładniane przez plemniki uwalniane do wody przez samca. Aktywność plemników w wodzie jest krótka dlatego opłaca się być jak najbliżej samicy w momencie gdy składa ona jaja. Dodatkowo taki uchwyt ogranicza konkurencję ze strony innych samców. W zależności od gatunku, samce mogą trzymać samicę w różnym miejscu, wyróżniamy zatem ampleksus pachwinowy, pachowy, głowowy. U kumaków występuje amleksus pachwinowy.