Niedźwiedź brunatny

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ssaki (Mamalia)

Rząd: drapieżne (Carnivora)

Rodzina: Niedźwiedziowate (Ursidae)

Niedźwiedź podlega w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej i wymaga ochrony czynnej, jest też gatunkiem wymagającym ustalenia 500-metrowej strefy ochrony wokół gawry w okresie 01.11–30.04. Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone przez niedźwiedzie w pasiekach, w pogłowiu zwierząt gospodarskich oraz w uprawach rolnych. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) uznaje niedźwiedzia w naszym kraju za gatunek bliski zagrożenia (NT – Near Threatened). Niedźwiedzia obejmują również dyrektywa siedliskowa (gatunek priorytetowy wymieniony w załączniku II, który mówi o konieczności wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony w ramach sieci Natura 2000 oraz w załączniku IV zawierającym gatunki wymagające ochrony ścisłej), konwencja berneńska (załącznik II) oraz konwencja waszyngtońska (załącznik II).

Niedźwiedź brunatny to najszerzej rozmieszczony gatunek niedźwiedzia na świecie. Jego zasięg obejmuje Europę, Azję i Amerykę Północną od tundry na północy po suche i pustynne siedliska. W Ameryce Północnej niedźwiedzie brunatne zasiedlają obecnie przede wszystkim Alaskę i Kanadę. W północnej Azji zasięg niedźwiedzia brunatnego jest ciągły od Uralu poprzez Syberię po Czukotkę, Kamczatkę i Półwysep Koreański. W centralnej Azji zasięg jest rozczłonkowany i dochodzi do Himalajów i Azji Mniejszej. Populacje niedźwiedzia brunatnego zasiedlają też wyspy Sachalin i Hokkaido.

W przeszłości niedźwiedź brunatny występował w całej Europie włącznie z Wielką Brytanią, Irlandią i Sycylią jednak presja ze strony człowieka spowodowała, że obecnie w Zachodniej Europie istnieją wyłącznie skrajnie nieliczne (od kilku do kilkudziesięciu osobników), izolowane populacje tego gatunku w Górach Kantabryjskich, Pirenejach, Apeninach i włoskich Alpach. W centralnej i południowej części Europy niedźwiedzie występują w większości masywów górskich przy czym największa jest populacja karpacka szacowana na około 8 tys. osobników. W całej Europie najliczniejsza jest populacja północna o ciągłym zasięgu od Skandynawii przez Finlandię i europejską część Rosji po Ural gdzie łączy się z populacją północnoazjatycką.

Ocenia się, że na świecie żyje obecnie ponad 200 tysięcy niedźwiedzi brunatnych. Największa jest populacja rosyjska, którą w 1990 roku szacowano na 125 tysięcy osobników, w tym około 36 tysięcy w europejskiej części Rosji. W Stanach Zjednoczonych (głównie na Alasce) żyje około 33 tysiące, w Kanadzie 25 tysięcy, a w Europie (bez Rosji) około 14 tysięcy tych zwierząt (https://carpathianbear.pl/).

Pomimo tego, że niedźwiedzie brunatne występują w całych Karpatach to zasięg rozmnażających się samic nie jest ciągły i tworzy trzy odrębne segmenty. Na zachodzie pierwszy segment obejmuje niektóre pasma Karpat Zachodnich położonych w Słowacji i Polsce, drugi segment, z największą częścią populacji, obejmuje tereny od Bieszczadów i słowackich Połonin, dalej przez Ukrainę i Rumunię po Serbię i ostatni segment obejmuje Góry Zachodniorumuńskie.

W Polsce rozmnażające się niedźwiedzie brunatne zasiedlają tylko Karpaty stanowiąc niewielki fragment populacji ogólnokarpackiej. Zasięg stałego występowania niedźwiedzia brunatnego w polskich Karpatach jest nieciągły i obejmuje głównie dwa obszary: Tatry oraz Bieszczady. Okazjonalnie niedźwiedź brunatny rozmnaża się także w Beskidzie Żywieckim.

Zgodnie z raportem o stanie ochrony dużych drapieżników w Europie sporządzonym dla Komisji Europejskiej liczebność tego gatunku w polskich Karpatach w 2007 roku oszacowano na 95 osobników (w tym w Bieszczadach 66, w Tatrach 12–15 osobników, w pozostałych ostojach liczebność wahała się od 2 do 5 osobników). Badania prowadzone w dwóch głównych polskich ostojach niedźwiedzi w Karpatach w 2010 roku wykazały na ich terenie obecność 75 osobników (20 w Tatrach i 55 w Bieszczadach), z czego duży procent mogą stanowić osobniki migrujące.

Niedźwiedź brunatny zasiedla rozległe kompleksy leśne ale jest bardzo wrażliwy na zakłócenia ze strony człowieka. Na jego obecny zasięg bardzo duży wpływ miało zatem prześladowanie ze strony ludzi.

Niedźwiedź brunatny jest potężnym ssakiem, poza chorobami i pasożytami, nie ma naturalnych wrogów. W przeszłości główną przyczyną śmiertelności niedźwiedzia w Polsce było polowanie na niego przez ludzi. Nadal najpoważniejszym zagrożeniem dla tego gatunku jest działalność człowieka. Do bezpośrednich, mniej znaczących w przypadku polskich niedźwiedzi, zagrożeń należy kłusownictwo oraz kolizje drogowe. Duże znaczenie mają natomiast zagrożenia pośrednie związane z przekształcaniem środowiska naturalnego prowadzące do niszczenia i fragmentacji siedlisk, a także niepokojenie oraz konkurencja pokarmowa (np. zbieranie na masową skalę przez ludzi owoców leśnych w czasie gromadzenia przez niedźwiedzie zapasów tłuszczu na zimę).

Zwróćmy uwagę, że rośnie presja ze strony człowieka nawet na duże kompleksy leśne, poza gospodarką leśną i łowiecką, wzrasta liczba turystów, a także osób uprawiających różnego rodzaju sporty oraz zbierających owoce leśne czy poroża nawet w bardzo niedostępnych miejscach. Wiele dużych ośrodków narciarskich położonych jest w pobliżu ostoi niedźwiedzi, a hałas i wibracje emitowane przez skutery, wyciągi i towarzyszącą im głośną muzykę, zakłócają sen zimowy tych zwierząt (https://www.polskiwilk.org.pl/niedzwiedz). Jedną z istotnych przyczyn (zwłaszcza przy tak małej jak polska populacji) śmiertelności młodych niedźwiedzi jest porzucanie ich przez niepokojoną matkę.

Dużym problemem jest też synantropizacja niedźwiedzi, do której dochodzi szczególnie na terenach masowo odwiedzanych przez turystów. Niedźwiedzie są wabione przede wszystkim przez śmieci pozostawiane przez ludzi. Niedźwiedź, który podchodzi zbyt blisko człowieka w poszukiwaniu pożywienia, stanowi dla niego potencjalne zagrożenie dlatego jego los jest najczęściej przesądzony. Zostaje odłowiony i trafia do niewoli lub zostaje zabity. Dlatego: NIE DOKARMIAJ NIEDŹWIEDZI!

Coraz większym problemem w Bieszczadach staje się silne uzależnienie niedźwiedzi od pokarmu pozostawionego w lesie dla zwierzyny łownej. Badania pokazują, że ten typ pokarmu stanowi nawet 1/3 diety bieszczadzkich niedźwiedzi. Niestety ten sposób zdobywania pokarmu może prowadzić do tego, że korzystające z niego osobniki staną się uciążliwe dla człowieka.

W ochronie niedźwiedzia ważne jest utrzymanie systemu odszkodowań za wyrządzane przez to zwierzę straty, a także inne działania mające na celu minimalizowanie konfliktów z człowiekiem, w tym programy edukacyjne dla lokalnych mieszkańców oraz turystów.

Polska populacja niedźwiedzia brunatnego ma charakter transgraniczny i jej stan zależy od stanu populacji niedźwiedzi na terenie Słowacji. Oba kraje podjęły współpracę w zakresie ochrony niedźwiedzia. Na Słowacji dopuszczalny jest odstrzał niedźwiedzi w ramach tzw. odstrzałów „regulacyjnych” oraz w celu eliminacji „problemowych” osobników co wzbudza duże kontrowersje nie tylko wśród przedstawicieli organizacji ekologicznych.

Niedźwiedź brunatny jest największym drapieżnikiem lądowym w Europie. Osobniki karpackie przekraczają czasem masę 350 kg. Jednak masa ciała poszczególnych osobników różni się znacznie w kolejnych porach roku i pomiędzy poszczególnymi latami. Długość ciała niedźwiedzia waha się średnio od 170 do 250 cm, a wysokość w kłębie od 100 do 120 cm. Sierść niedźwiedzia jest stosunkowo długa o barwie od słomkowożółtej, przez różne odcienie brązu po czarną. Niedźwiedź jest zwierzęciem stopochodnym co oznacza, że podczas chodzenia jego kończyny opierają się na stopach (podobnie jak np. u człowieka, borsuka czy jeża). Kończyny posiadają po pięć palców zakończonych długimi pazurami. Odcisk tylnej łapy (długości 30 cm i szerokości 17 cm) przypomina ślad ludzkiej bosej stopy. Odcisk przedniej łapy jest krótszy. Dymorfizm płciowy przejawia się głównie w różnicach w rozmiarze ciała – samce osiągają znacznie większe rozmiary niż samice.

Niedźwiedź porusza się inochodem czyli kroczy na zmianę obydwoma lewymi i obydwoma prawymi nogami jednocześnie (podobnie poruszają się np. wielbłądy i żyrafy). Ma znakomity węch i słuch i nieco gorzej rozwinięty wzrok. Pamiętajmy, że niedźwiedź pomimo swojego „misiowatego” wyglądu jest niezwykle silny i zwinny, potrafi szybko biegać, skakać, pływać, wspinać się na drzewa i skały. Na krótkich dystansach w galopie osiąga prędkość 50 km/h (człowiek nawet jeżeli jest sprinterem Usainem Boltem to potrafi biec z prędkością do 45 km/h… a jeżeli nie jest sportowcem sprinterem to raczej nie osiągnie prędkości większej niż 30 km/h).

Samice rozmnażają się mniej więcej od 4 nawet do 28 roku życia. Ruja ma miejsce od początku maja do lipca, ciąża trwa do 250 dni. Młode (zwykle od 1 do 3, maksymalnie 5) rodzą się w gawrze podczas snu zimowego (od grudnia do marca). Są nagie i ślepe. Młode z jednego miotu mogą być potomstwem różnych ojców. Matka opiekuje się nimi przez cały sezon, a następnie wspólnie spędzają kolejną zimę. Czasem opieka nad potomstwem przedłuża się nawet do 3,5 roku w związku z czym niedźwiedzice średnio rodzą młode najczęściej co 2 lub 3 lata. Niedźwiedzie na wolności żyją około 30 lat (w niewoli nawet do 50). Największa śmiertelność niedźwiedzi brunatnych występuje w pierwszym roku życia. W większości populacji niedźwiedzi, główną przyczyną śmiertelności osobników tego gatunku jest działalność człowieka.

Niedźwiedź zasadniczo prowadzi samotniczy tryb życia. Wyjątkiem jest okres rui oraz okres prowadzenia młodych przez matkę (przez 1,5–2,5 roku). Na terenach słabo zaludnionych niedźwiedzie są aktywne w dzień, na terenach gdzie ludzie są stale obecni – nocą. W trakcie sezonu największa aktywność tego gatunku ma miejsce w miesiącach wiosennych i jesiennych. Długość hibernacji zależy w dużej mierze od warunków klimatycznych. Generalnie im większa jest szerokość geograficzna tym dłuższy okres hibernacji. Na dalekiej północy, sen zimowy może trwać nawet ponad 7 miesięcy. W polskich Karpatach okres gawrowania niedźwiedzi czyli okres snu zimowego przypada na grudzień, styczeń i luty. Coraz cieplejsze zimy powodują jednak, że z roku na rok wzrasta liczba niedźwiedzi nie zapadających w naszym kraju w sen zimowy. Czas trwania hibernacji zależy też od płci i wieku osobnika. Ciężarne samice najwcześniej zakładają gawry i najpóźniej je opuszczają, odwrotnie jest w przypadku dorosłych samców.

Areały zajmowane przez poszczególne osobniki niedźwiedzia brunatnego nakładają się na siebie, szczególnie u samic, zwłaszcza tych spokrewnionych ze sobą. Areały samców są zwykle znacznie większe od areałów samic, a ponadto różnią się znacznie pomiędzy populacjami. Warto zdawać sobie sprawę o jak wielkich obszarach mówimy: W Europie areały samców wynoszą od 128 km² w Chorwacji do 1600 km² w środkowej Szwecji, a dla samic odpowiednio od 58 km² do 225 km². Migrujące młode samce mogą mieć areały do 12000 km². W Skandynawii, samice w wieku 2 do 4 lat przenoszą się średnio 28 km od centrum areału, w którym się urodziły, podczas gdy 4 letnie samce oddalają się na średnią odległość 119 km. Maksymalny dystans migracji wynosił 467 km dla samców i 90 km dla samic (https://carpathianbear.pl/). Wyprawa niedźwiedzia Iwo pokazuje jak daleko mogą migrować młode samce i jak utrudnione mogą być te migracje przez obecną fragmentację siedlisk.

Niedźwiedź jest gatunkiem wszystkożernym ze sporymi, lokalnymi różnicami w diecie. Dominują pokarmy roślinne takie jak zielone części roślin, owoce leśne i owoce drzew owocowych, a także pąki i kłącza (te ostatnie zwłaszcza wiosną). Niedźwiedzie żywią się również pokarmem mięsnym m.in. zwierzyną leśną, bezkręgowcami, padliną. Bardzo ważny jest okres lipiec–wrzesień, na który przypada gromadzenie przez niedźwiedzie rezerw tłuszczu niezbędnych dla zimowania. Ważna rolę odgrywają w tym okresie owoce leśne: maliny, czernice, brusznice, bukiew, orzechy laskowe.

W biogeograficznej skali, skład (diety) zależy od położenia (długość i szerokość geograficzna oraz wysokość nad poziomem morza) oraz warunków środowiska (temperatura i pokrywa śnieżna). W lasach strefy umiarkowanej dominuje pokarm roślinny i bezkręgowce, a w tundrze kręgowce. W niektórych regionach pokarm pochodzenia antropogenicznego (np. karma dla zwierzyny łownej, owoce z sadów) stanowi główny składnik niedźwiedziej diety (https://carpathianbear.pl/).

• Na stronie Tatrzańskiego Parku Narodowego warto przeczytać artykuł Niedźwiedź to nie miś, który pomaga zrozumieć dlaczego dzikie zwierzęta powinny pozostać dzikie, a my turyści powinniśmy dla własnego bezpieczeństwa trzymać się od nich z daleka i nie pozostawiać po sobie żadnych śmieci w miejscach, które odwiedzamy.

• Również na stronie TPN krótko o Niedźwiedź na szlaku – co robić.

• I kolejne informacje o tym jak się zachować w przypadku spotkania z niedźwiedziami.

• I jeszcze na stronie Stowarzyszenia dla Natury „Wilk”Co zrobić w przypadku spotkania niedźwiedzia w lesie?

• Prawdziwą skarbnicą wiedzy na temat niedźwiedzi brunatnych w Karpatach jest strona projektu CARPATHIAN BROWN BEAR PROJECT (jest polska wersja językowa ponieważ projekt prowadzi Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie).

• Informacje na temat obserwacji niedźwiedzi brunatnych (i innych ssaków) w Polsce można znaleźć m.in. w Atlasie Ssaków Polski.

• W Beskidzie Niskim ważnym składnikiem diety niedźwiedzi brunatnych są owoce pochodzące ze starych połemkowskich sadów dlatego od 2009 roku Magurski Park Narodowy podejmuje działania mające na celu ochronę sadów owocowych i starych odmian drzew owocowych.

1. CARPATHIAN BROWN BEAR PROJECT, https://carpathianbear.pl/, dostęp 04.10.2023 r.

2. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, http://panel.iop.krakow.pl//uploads/wydawnictwa_artykuly/3b904a0bd23e641f69c8f40be35324ccd670ad69.pdf, dostęp 11.11.2022 r.

3. Jakubiec, Z., 2004: Niedźwiedź brunatny Ursus arctos (L., 1758), W: Adamski, P., Bartel, R., Bereszyński, A., Kepel, A., Witkowski, Z. (red.) Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, t. 6, s. 417–422, https://natura2000.gdos.gov.pl/files/artykuly/52961/1354_Niedzwiedz_brunatny.pdf, dostęp 05.11.2022 r.

4. Jakubiec, Z., 2013: Niedźwiedź to nie miś, Tatrzański Park Narodowy, https://tpn.pl/poznaj/zwierzeta/niedzwiedz-to-nie-mis, dostęp 04.10.2023 r.

5. Konwencją o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem sporządzoną w Waszyngtonie dnia 3 marca 1973 r., Dz.U. 1991 nr 27 poz. 112, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19910270112, dostęp 01.11.2022 r., tzw. konwencja waszyngtońska.

6. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., Dz.U. 1996 nr 58 poz., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 01.11.2022 r., tzw. konwencja berneńska.

7. McLellan, B.N., Proctor, M.F., Huber, D. & Michel, S. 2017. Ursus arctos (amended version of 2017 assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2017: e.T41688A121229971. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T41688A121229971.en, dostęp 05.11.2022.

8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000, Dz.U. 2010 nr 77 poz. 510, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20100770510, dostęp 05.11.2022 r.

9. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

10. Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, https://www.polskiwilk.org.pl/niedzwiedz, dostęp 05.11.2022 r.

11. Zięba, F., Selva, N., 2015: Niesamowita wyprawa niedźwiedzia Iwo. Z powrotem w Polsce. Tatrzański Park Narodowy, https://tpn.pl/nowosci/niesamowita-wyprawa-niedzwiedzia-iwo-z-powrotem-w-polsce, dostęp 04.10.2023 r.