Okrzyn jeleni

Gromada: Rośliny naczyniowe (Tracheophyta)

Klasa: Magnoliopsida

Rząd: Selerowce (Apiales)

Rodzina: Selerowate (Apiaceae)

Okrzyn jeleni nie jest w Polsce rośliną objętą ochroną gatunkową. Na światowej czerwonej liście IUCN nie został uwzględniony. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2014) widnieje z kategorią krytycznie zagrożony (CR – Critically Endangered), tę samą kategorię posiada w Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (2016). Gatunek włączony do monitoringu przyrodniczego, jako uznany za krytycznie zagrożony na terenie Polski.

Okrzyn jeleni rośnie w górach środkowej i południowo-zachodniej Europy, od Jesioników i Karpat po Półwysep Bałkański. W Polsce został stwierdzony tylko w Karpatach, na dwóch stanowiskach: na Babiej Górze (gdzie podawany jest od dawna) oraz na Malinowskiej Skale w Beskidzie Śląskim (gdzie jego obecność stwierdzono dopiero w 2003 roku).

Na Babiej Górze okrzyn jeleni występuje w strefie górnej granicy lasu w przedziale wysokościowym 1290–1345 m n.p.m.; najniżej obserwowane stanowisko położone było na wysokości 1050 m n.p.m. (Cylowy Potok). Na stanowisku w Beskidzie Śląskim, zlokalizowanym na stoku Malinowskiej Skały, okrzyn występuje w przedziale wysokości 940–970 m n.p.m (Kuligowska, 2014).

Okrzyna jeleniego spotykamy w miejscach stosunkowo stromych, kamienistych, wilgotnych, na glebie zasobnej i kwaśnej. W masywie Babiej Góry rośnie w pobliżu górnej granicy lasu wśród zarośli kosodrzewiny, ziołorośli, kęp jarzębiny, świerków i porzeczki skalnej. Natomiast w Beskidzie Śląskim występuje w leju źródliskowym Potoku Malinowskiego, na osuwisku porośniętym roślinnością ziołoroślową, w którego górnej części występują płaty jaworzyny karpackiej a w najbliższym otoczeniu znajdują się płaty kwaśnej buczyny górskiej i dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego (Kuligowska, 2014).

Okrzyn jeleni osiąga w Polsce północną granicę swojego zasięgu i jest znany z zaledwie kilku stanowisk. Niewielka liczba zarówno stanowisk jak i osobników spowodowała, iż został on uznany w naszym kraju za gatunek krytycznie zagrożony. Naukowcy uważają jednak, że w przewidywalnej perspektywie czasowej, nie jest narażony na wyginięcie (Kuligowska, 2014).

Stanowiska w rejonie Babiej Góry znajdują się na terenie ochrony ścisłej Babiogórskiego Parku Narodowego i podlegają ochronie biernej, która jest w tym przypadku wystarczająca. Natomiast stanowisko w Beskidzie Śląskim należałoby zgodnie z propozycją Z. Wilczka (2004) objąć ochroną obszarową w formie użytku ekologicznego (przez właściwą miejscowo Radę Gminy Lipowa). Do wskazań ochronnych należą m.in.: zakaz wyznaczania szlaków zrywkowych i dróg przez teren użytku, zakaz zalesiania oraz nakaz utrzymania formacji ziołoroślowej (w miarę potrzeb usuwania podrostów drzew) (Kuligowska, 2014).

Okrzyn jeleni jest okazałą rośliną osiągającą do 2 m wysokości. Posiada grubą, bruzdowaną, owłosioną łodygę, u dołu pustą, a u góry pełną w środku. Liście są trójkątne, 1–3 krotnie pierzaste. Dolne liście są bardzo duże i po spodniej stronie szorstko owłosione. Górne liście posiadają rozdęte pochwy. Drobne kwiaty o koronie białej lub czerwonawej są zebrane w duże baldachy o średnicy 10–20 cm. W jednym baldachu może być nawet kilka tysięcy kwiatów. Nasiona są elipsoidalne, brązowe o długości około 1 cm. Pojedyncza roślina może ich wyprodukować od 4 tys. do 15 tys.

Okrzyn jeleni jest byliną, hemikryptofitem czyli rośliną, której pączki zimujące znajdują się na powierzchni Ziemi. Jest też rośliną monokarpiczną czyli taką, która zakwita raz w ciągu swego cyklu rozwojowego i po rozsianiu nasion zamiera. Po wykiełkowaniu przez kilka lat nad ziemią widoczna jest tylko rozeta okazałych liści. Dopiero po 5–10 latach okrzyn wypuszcza wysokie pędy, zakwita, wydaje nasiona i zamiera. Kwitnie zwykle na przełomie lipca i sierpnia, wyjątkowo do września. W zapylaniu uczestniczą głównie chrząszcze z rodziny kózkowatych (Cerambycidae) oraz motyle i błonkówki.

• Okrzyn jeleni jest symbolem Babiogórskiego Parku Narodowego.

• Z rośliną można się zapoznać w Ogrodzie Roślin Babiogórskich w Zawoi Markowej w bezpośrednim sąsiedztwie Dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego.

1. Babiogórski Park Narodowy, Rośliny, https://www.bgpn.pl/walory-przyrodnicze-babiogorskiego-parku-narodowego/przyroda-ozywiona/rosliny, dostęp 08.10.2023 r.

2. Holeksa, J., Szwagrzyk, J., 2002: Szata roślinna. W: Ptaszycka-Jackowska, D., (red.) Światy Babiej Góry. Babiogórski Park Narodowy, Zawoja, s. 67.

3. Kuligowska, J. 2014: Okrzyn jeleni Laserpitium archangelica Wulfen W: Perzanowska, J. (red.). Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 157–166, https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/publikacje/pojedyncze_metodyki_dla_gat_roslin/Okrzyn-jeleni-Laserpitium-archangelica.pdf, dostęp 08.10.2023 r.

4. Snowarski, M., 2000–2023: Atlas roślin Polski, https://atlas-roslin.pl/, dostęp 08.10.2023 r.

5. Kaźmierczakowa, R., Bloch-Orłowska, J., Celka, Z., Cwener, A., Dajdok, Z., Michalska-Hejduk, D., Pawlikowski, P., Szczęśniak, E., Ziarnek, K. 2016: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków, http://zcelka-files.home.amu.edu.pl/PRLoPaFP_2016.pdf, dostęp 22.08.2023 r.

6. Kaźmierczakowa, R., Zarzycki, K., Mirek, Z. 2014: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Polish Red Data Book of Plants. Pteridophytes and flowering plants. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

7. Wilczek Z., 2004: Nowe stanowisko Laserpitium archangelica [Apiaceae] w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11(2), Kraków, s. 402–404, http://bomax.botany.pl/cgi-bin/pubs/data/article_pdf?id=4121, dostęp 08.10.2023 r.