Orzesznica leszczynowa

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ssaki (Mamalia)

Rząd: Gryzonie (Rodentia)

Rodzina: Popielicowate, pilchowate (Gliridae)

W Polsce orzesznica jest gatunkiem objętym ochroną ścisłą i wymagającym ochrony czynnej. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Jako jedyny przedstawiciel rodziny popielicowatych nie jest uwzględniona w Czerwonej Liście Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.). Nie była też uwzględniona we wcześniejszej wersji tej publikacji z 2001 r.

Orzesznica występuje w Europie (w tym na Półwyspie Iberyjskim) oraz w północnej części Azji Mniejszej. Wyspowe populacje znajdują się w Wielkiej Brytanii oraz na Sycylii i Korfu. W środkowej Europie tworzy liczne, często izolowane populacje. Najdalej na wschód wysunięte stanowiska położone są w zachodniej Ukrainie i Rosji. Gatunek spotykany jest też na obszarach górskich. W Alpach stwierdzany do wysokości 1920 m n.p.m.

W Polsce orzesznica zamieszkuje przede wszystkim południową i, jak wynika z danych zawartych w Atlasie Ssaków Polski (2023), wschodnią część kraju. Spotykana jest też na rozproszonych stanowiskach w centralnej i północnej Polsce. W polskich Karpatach, w ostatnich latach, orzesznicę stwierdzano m.in. w Tatrach, w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, w Gorcach, w Beskidzie Niskim, w Bieszczadach i na pogórzach. W górach najchętniej zamieszkuje w piętrze pogórza i regla dolnego ale jest spotykana po piętro subalpejskie (Tatry). Najwyżej stwierdzone stanowisko orzesznicy w polskich Tatrach znajdowało się na wysokości 1750 m n.p.m. (Ważna, 2012).

Orzesznica zamieszkuje przede wszystkim lasy mieszane lub liściaste, najchętniej z gęstym podszytem, co zapewnia jej nie tylko pokarm ale też odpowiednie schronienie, ponieważ na stosunkowo niewielkich wysokościach nad ziemią, wśród gałęzi drzew i krzewów, buduje swoje gniazdo. Zajmuje też dziuple lub różne sztuczne schronienia np. budki dla ptaków i pilchowatych, a nawet budki dla nietoperzy.

Na stronie Karkonoskiego Parku Narodowego czytamy: Największą dla nas ciekawostką są liczne stwierdzenia orzesznicy w byłych, sztucznych monokulturach świerkowych, które od wielu lat poddawaliśmy tzw. przebudowie drzewostanów. Próbując przywrócić naturalny charakter ekosystemom leśnym antropogenicznego pochodzenia, na setkach hektarów posadziliśmy miliony sadzonek gatunków drzew - odpowiednich dla danego siedliska. Zazwyczaj już kilka lat po posadzeniu utworzyły one zwartą warstwę podszytu, która szybko zostawała zasiedlana przez orzesznicę. Jest to idealny przykład pokazujący, że przywracanie odpowiednich ekosystemów leśnych nie zmienia tylko składu gatunkowego drzewostanów ale pozwala znacznie zwiększyć bioróżnorodność świata roślin i zwierząt.

Do drapieżników polujących na orzesznicę należą m.in. ptaki szponiaste i sowy, przedstawiciele rodziny łasicowatych, lisy oraz koty domowe. Osobiście byłam świadkiem przyniesienia w okolice schroniska górskiego w Gorcach przez mieszkającego tam półdzikiego kota, zabitej orzesznicy. To jeden z powodów, dla którego koty domowe nie powinny mieszkać na obszarach cennych przyrodniczo, a w pozostałych rejonach, tam gdzie nie jest to konieczne, nie powinny wychodzić z budynków.

Orzesznica jest gatunkiem związanym z obszarami leśnymi, niechętnie schodzi na ziemię i podobnie jak innym pilchowatym, zagraża jej niszczenie odpowiednich siedlisk. Ochrona tego gatunku powinna zatem polegać przede wszystkim na zachowaniu tych siedlisk, a także na odtwarzaniu siedlisk zdegradowanych, co jak cytowałam powyżej przynosi bardzo dobre rezultaty.

Orzesznica jest najmniejszym przedstawicielem rodziny popielicowatych występującym w naszym kraju. Jest mniej więcej wielkości myszy domowej i mierzy zaledwie 12–16 cm długości, z czego niemal połowę stanowi ogon, który jest puszysty ale bez kity obecnej u innych pilchowatych. Ogonem, orzesznica balansuje, podpiera się i przytrzymuje podczas wspinaczki po drzewach i krzewach. Dorosłe osobniki ważą około 20 g (tak niewielką wagę trafnie obrazuje porównanie, które znalazłam na stronie Karkonoskiego Parku Narodowego – 20 g to mniej więcej tyle ile ważą 4 monety o nominale 1 zł!). Ubarwienie grzbietu orzesznicy jest rude lub żółtobrązowe, boki i spód ciała są jaśniejsze natomiast pierś i podgardle białe. Na głowie uwagę zwracają duże, ciemne oczy.

Ruja orzesznicy występuje od kwietnia do sierpnia. Ciąża trwa od 22–24 dni. Samica rodzi od 1–9 młodych, może mieć dwa mioty w ciągu roku. Młode samodzielność osiągają już po około 40 dniach, a dojrzałość płciową w kolejnym roku, po przezimowaniu. Orzesznice przeciętnie żyją od 3 do 4 lat.

Orzesznica jest aktywna od maja do października. W październiku zapada w sen zimowy trwający do kwietnia, w czasie którego korzysta jedynie z zapasów tłuszczu zgromadzonych jesienią. Orzesznica hibernuje w specjalnie do tego przygotowanym gnieździe znajdującym się np. w wypróchniałym pniu, kupie chrustu lub pomiędzy korzeniami drzew. W trakcie snu zimowego temperatura jej ciała spada niemal do 0^oC, liczba uderzeń serca maleje dziesięciokrotnie, a zwierzę oddycha raz na 5–10 minut (Wąsik, 2011).

Orzesznica prowadzi nocny i nadrzewny tryb życia – bardzo rzadko i niechętnie schodzi na ziemię. Na niewielkiej wysokości, najczęściej od 60 cm do 1 m (rzadziej do 2 m) nad ziemią, buduje, kuliste, doskonale ukryte wśród gałęzi i liści gniazdo (średnicy do około kilkunastu cm). Zajmuje też dziuple lub inne sztuczne schronienia jak np. budki lęgowe. Orzesznica żywi się głównie nasionami i owocami drzew i krzewów, a uzupełnienie diety stanowią owady i ich larwy. W rejonach położonych powyżej górnej granicy lasu ważnym źródłem pokarmu są prawdopodobnie nasiona kosodrzewiny.

• W Polsce oprócz orzesznicy występują jeszcze trzy inne, gatunki z rodziny popielicowatych: popielica (Glis glis), żołędnica (Eliomys quercinus) i koszatka (Dryomys nitedula). Orzesznica jest najmniejsza i wyraźnie różni się kolorem futerka, które jest u niej brązowożółte, brązowopomarańczowe lub rude. Popielica jest większa, szara i ma bardziej puszysty ogon. Koszatka i żołędnica posiadają na pyszczku czarną przepaskę biegnącą od oka do ucha, której nie znajdziemy u orzesznicy i popielicy.

• Rozmieszczenie orzesznicy na terenie Polski (podobnie jak i pozostałych spotykanych w kraju ssaków) można sprawdzić na stronie, tworzonego przez Instytut Ochrony Przyrody PAN, Atlasu Ssaków Polski.

• Łacińska nazwa gatunkowa orzesznicy avellanarius pochodzi od łacińskiej nazwy leszczyny pospolitej Corylus avellana, którą często żywi się ten gryzoń.

1. Hutterer, R., Kryštufek, B., Yigit, N., Mitsainas, G., Meinig, H. & Juškaitis, R. 2021. Muscardinus avellanarius (amended version of 2016 assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2021: e.T13992A197519168. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2021-1.RLTS.T13992A197519168.en, dostęp 01.11.2023 r.

2. Orzesznica – Muscardinus avellanarius, Karkonoski Park Narodowy, https://kpnmab.pl/orzesznica, dostęp 02.11.2023 r.

3. Profus, P., 2023: Orzesznica Muscardinus avellanarius (Linnaeus, 1758). [W]: Atlas ssaków polskich online, https://www.iop.krakow.pl/Ssaki/, dostęp 02.11.2023 r.

4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 01.11.2023 r.

5. Wąsik, S., 2011: Ssaki Polski od A do Z. MULTIKO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 155–157.

6. Ważna, A., Cichocki, J., Mierczak, Z., Zwijacz-Kozica, T., Owca, M., 2012: Występowanie i rozmieszczenie orzesznicy Muscardinus avellanarius w polskiej części Tatr i na Podtatrzu, Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (2): 91–99, http://panel.iop.krakow.pl/uploads/wydawnictwa_artykuly/b6896098321e5d0d0a4e6c63c42277781232c989.pdf, dostęp 02.11.2023 r.