Podkowiec mały

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ssaki (Mamalia)

Rząd: Nietoperze, rękoskrzydłe Chiroptera

Rodzina: Podkowcowate Rhinolophidae

Nietoperz objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową i wymagający ochrony czynnej. Ochronie strefowej okresowej (od 15.09 do 15.04) podlegają zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku). Na światowej czerwonej liście IUCN podkowiec mały posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) uznaje podkowca małego w naszym kraju za gatunek narażony na wyginięcie (VU –Vulnerable). Podkowca małego obejmują też: dyrektywa siedliskowa (załącznik II i IV, gatunek priorytetowy), konwencja berneńska (załącznik II) oraz konwencja bońska (załącznik II). Ta ostatnia, w załączniku II wymienia gatunki zwierząt, które mają nieodpowiedni stan zachowania i istnieje z tego względu potrzeba zawarcia stosownych porozumień międzynarodowych w celu ich ochrony. Polska jest stroną dwóch porozumień tego typu, dotyczących małych waleni (ASCOBANS) oraz nietoperzy (EUROBATS). Podkowiec mały znalazł się w załączniku I wspomnianego Porozumienia o ochronie nietoperzy w Europie (EUROBATS).

Podkowiec mały występuje w południowej Europie, północno-zachodniej Afryce, centralnej Azji, Azji Mniejszej, na Bliskim Wschodzie, Półwyspie Arabskim i w Afganistanie. Przez południową Polskę przebiega północna granica jego zasięgu. W Polsce występuje przede wszystkim na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Karpatach i Sudetach Wschodnich. Najliczniej spotykamy go w Beskidach (głównie w Beskidzie Sądeckim, Beskidzie Wyspowym i Beskidzie Niskim). Najdalej na północ wysunięte stanowiska leżą w okolicach Częstochowy.

Podkowiec mały w Polsce występuje wyłącznie na terenach górskich, podgórskich i wyżynnych na południu kraju. Wybiera cieplejsze rejony, tereny krasowe, skaliste i zalesione. Kolonie rozrodcze zakłada w obiektach dość ciepłych, zwykle są to strychy budynków krytych materiałem, który łatwo się nagrzewa i zatrzymuje ciepło na dłużej (gont lub blacha podbita drewnem). W Polsce większość kolonii rozrodczych podkowca małego znajduje się na strychach obiektów sakralnych (kościoły i cerkwie) zapewniających mu potrzebny w tym okresie spokój oraz odpowiednie warunki mikroklimatyczne. Kryjówki zimowe podkowca to zarówno jaskinie jak i ich sztuczne odpowiedniki czyli m.in. sztolnie, fortyfikacje i piwnice. Podkowiec wybiera schronienia o stabilnym mikroklimacie, znacznej wilgotności, stosunkowo wysokiej temperaturze (5–9°C) oraz niewielkim przepływie powietrza. Bardzo ważne dla tego gatunku są dostęp do kryjówki umożliwiający wlot bez konieczności przysiadania i przeciskania się przez szczeliny (o średnicy od 10–15 cm), a także bezpieczna trasa przelotu pomiędzy schronieniem a żerowiskiem. Bezpieczna to znaczy zadrzewiona gdyż podkowce unikają otwartej przestrzeni. Żerowiska zlokalizowane są zwykle w nadbrzeżnej roślinności górskich potoków oraz w liściastych i mieszanych lasach.

Podkowiec mały jest jednym z najbardziej zagrożonych gatunków nietoperzy w Polsce. Wśród naturalnych czynników mogących znacznie wpływać na śmiertelność nietoperzy wymienić należy długie i mroźne zimy. Im dłuższa i mroźniejsza zima tym trudniej nietoperzom przeżyć okres hibernacji. Szczególnie zagrożone są młode osobniki, które dopiero uczą się zdobywania odpowiedniej ilości pożywienia. W schronieniach letnich i zimowych nietoperze narażone są też na ataki drapieżników takich jak kuny i koty (koty oczywiście nie są czynnikiem naturalnym), które potrafią doprowadzić do wymarcia całej kolonii.

Zagrożenia dla podkowca małego wynikają jednak przede wszystkim z działalności ludzi, którzy znacznie wpływając na środowisko powodują zmniejszenie bazy pokarmowej nietoperzy oraz utratę schronień. Na zimowe schronienia podkowce wybierają m.in. jaskinie, fortyfikacje, stare kopalnie, sztolnie i piwnice. Często zabezpieczanie tych obiektów przed niepowołanymi osobami powoduje, że również stają się one niedostępne dla nietoperzy. Ponadto odwiedzając zimą takie miejsca ludzie, zazwyczaj nie zdając sobie z tego sprawy, narażają hibernujące w nich nietoperze na śmierć głodową ponieważ niepokojone zwierzęta wybudzają się zużywając przy tym bardzo dużo energii.

Letnimi schronieniami, potrzebnymi do wychowania młodych, są dla podkowca zaciszne, przestronne, ciepłe strychy budynków posiadające odpowiedni otwór wejściowy –na tyle duży aby umożliwić swobodny wlot bez konieczności przysiadania. Niestety coraz trudniej jest znaleźć tego typu kryjówki. W Polsce większość kolonii rozrodczych podkowca małego bytuje na strychach obiektów sakralnych (kościołów i cerkwi). Poważnym zagrożeniem są dla nich wszelkie prace budowlane prowadzone w okresie rozrodczym kończące się często opuszczeniem kolonii przez spłoszone matki i porzuceniem młodych. Innym powodem wyprowadzenia się nietoperzy może być uruchomienie, popularnych ostatnio iluminacji mających eksponować walory architektoniczne danego obiektu. Oświetlenie otworu wylotowego z jednoczesnym wycięciem drzew otaczających kościół przesądza najczęściej o opuszczeniu budynku przez nietoperze.

Nietoperze unikają pustych, oświetlonych przestrzeni ponieważ pokonując je są narażone na ataki drapieżników. Dlatego do najbardziej istotnych zagrożeń dla populacji podkowca w naszym kraju należy zaliczyć: wylesianie, wycinkę roślinności nadbrzeżnej (podkowce chętnie polują nad potokami), a także wycinanie drzew i krzewów stanowiących otoczenie schronień nietoperzy i osłaniających trasy przelotu na zimowiska. Niebezpieczny dla nietoperzy jest również ruch samochodowy na drogach oraz chemiczne środki ochrony roślin stosowane w rolnictwie i leśnictwie. Szczególnie dotyczyło to substancji masowo używanych w XX wieku (obecnie wykorzystywane związki są bezpieczniejsze dla kręgowców). Znane są też niestety przypadki celowego zabijania nietoperzy wynikające z: nieuzasadnionego strachu, okrucieństwa, chęci pozbycia się niechcianych lokatorów, którzy przeszkadzają w ociepleniu budynku i śmiecą zostawiając po sobie sporo guana.

Ochrona podkowców powinna obejmować zachowanie niezmienionych miejsc przebywania nietoperzy. Dotyczy to nie tylko samych kryjówek, do których nietoperze muszą mieć swobodny dostęp ale też otoczenia schronień i żerowisk. Szczególnie ważna jest ochrona drzew i krzewów w okolicach wylotów, wzdłuż dróg, miedz i cieków wodnych. Ewentualne przerwy w roślinności na trasach przelotów nietoperzy warto w razie potrzeby uzupełniać nowymi nasadzeniami. Istotne jest także odpowiednie ustawienie oświetlenia budynków zabytkowych tak by nie przeszkadzało ono nietoperzom i nie oświetlało otworów wlotowych do danego schronienia.

Dla nietoperzy w czasie hibernacji niebezpieczna jest penetracja ich zimowych schronień przez ludzi, dlatego zimowe kryjówki nietoperzy powinny być udostępnione tylko w okresie letnim. Dobrym rozwiązaniem, skutecznie zabezpieczającym zimujące nietoperze jest montaż specjalnych krat, które nie zmieniają mikroklimatu schronienia i umożliwiają nietoperzom swobodny wlot.

Letnie schronienia podkowców, jak już wspomniano, znajdują się bardzo często na strychach budynków sakralnych, które niejednokrotnie są obiektami zabytkowymi wymagającymi remontu, dlatego poza ochroną bierną, w przypadku nietoperzy duże znaczenie ma też ochrona czynna. Sporym utrudnieniem w przypadku remontów budynków będących schronieniami kolonii letnich jest pora ich przeprowadzania – muszą one być wykonane gdy zwierzęta przebywają w schronieniach zimowych, to znaczy pomiędzy końcem października a początkiem kwietnia. Jednakże mimo trudności, cytując raport projektu Ochrona podkowca małego i innych gatunków nietoperzy w południowej Polsce – znaczenia remontów dachów budynków, przeprowadzanych w celu zachowania schronień służących koloniom nietoperzy, (…) nie da się przecenić: nie tylko pozwalają zabezpieczyć istnienie bezcennych stanowisk zagrożonych gatunków, ale również zapewniają przychylność dla wielu innych, niezbędnych działań ochronnych, postrzeganych przez pryzmat korzyści jaką przynosi obecność nietoperzy.

Jedną z nielicznych niedogodności związaną z obecnością nietoperzy na strychu budynku jest pozostawianie przez nie guana. W przypadku liczących setki osobników kolonii, duża ilość odchodów wydziela nieprzyjemny zapach, a gdy guano gromadzi się latami może nawet zagrozić konstrukcji budynku. Dobrym rozwiązaniem tego problemu jest zainstalowanie specjalnej platformy na guano, która umożliwia łatwe i bezpieczne usunięcie odchodów, a co za tym idzie łagodzi ewentualny konflikt na linii nietoperz–człowiek i może przyczynić się do dalszego udostępniania danego obiektu podkowcom i innym gatunkom nietoperzy.

Ochrona czynna podkowca małego powinna obejmować również ewentualne adaptacje służące przede wszystkim optymalizacji panujących w schronieniach warunków zgodnie z wymaganiami zasiedlających je nietoperzy (Szkudlarek, 2018) w tym m.in. odpowiednie zabezpieczenie otworów wlotowych przed drapieżnikami oraz przed zamknięciem, zapewnienie nietoperzom wewnątrz schronienia miejsc o zróżnicowanej temperaturze, zaciemnienie okien, automatyczne wyłączniki oświetlenia strychów, oddzielenie np. kotarą części strychu użytkowanej przez ludzi od części zasiedlanej przez nietoperze.

Istotne jest także prowadzenie badań służących ochronie nietoperzy. Jak czytamy na stronie PTOP Salamandra, aby wiedzieć gdzie chronić i czy ochrona przynosi pożądany skutek, prowadzi się tak zwane badania monitoringowe. Z kolei wybór lokalizacji inwestycji mogących zaszkodzić nietoperzom (np. elektrowni wiatrowych, dróg szybkiego ruchu) powinny poprzedzać badania, wskazujące, gdzie zagrożenie dla nietoperzy jest najmniejsze i jak jeszcze bardziej można go zredukować.

W przypadku zwierząt, tak tajemniczych, a jednocześnie często owianych złą sławą, jak nietoperze, kluczowe dla ich ochrony są działania edukacyjne i promocyjne, kształtujące pozytywny stosunek ludzi do nietoperzy. W przypadku podkowców ogromny wkład w upowszechnianie wiedzy na ich temat miał projekt Ochrona podkowca małego i innych gatunków nietoperzy w południowej Polsce (PODKOWIEC+) współfinansowany przez Unię Europejską w ramach mechanizmu finansowego LIFE+ i stworzenie marki Kraina podkowca, którego kontynuacją jest realizowany obecnie (w latach 2021–2026) projekt LIFE+ PODKOWIEC TOWERS.

Jest to najmniejszy europejski przedstawiciel podkowców i jednocześnie jeden z najmniejszych nietoperzy występujących w Polsce. Waży średnio od 5,6–9 g, a rozpiętość jego skrzydeł wynosi 19–25 cm. Bardzo charakterystyczna jest znajdująca się wokół nozdrzy narośl w kształcie podkowy, która umożliwia skupianie, emitowanych przez nos ultradźwięków, w wąską i ukierunkowaną wiązkę. Futerko podkowca małego jest jasnobrązowe na grzbiecie i jaśniejsze, szarawe po stronie brzusznej. Uszy spiczaste, poruszają się niezależnie od siebie. Skrzydła ciemne, szerokie i zaokrąglone umożliwiają precyzyjny lot oraz zawisanie w locie trzepoczącym.

Głosy tego nietoperza są bardzo charakterystyczne. To serie stosunkowo cichych i długich sygnałów o wysokiej częstotliwości wydawanych z częstością 10 sygnałów na sekundę. Głosy te są trudne do usłyszenia przez detektor ze względu na ich mały zasięg (do 5 m) i bardzo wąską (wydawaną przez nos) wiązkę ultradźwięków.

Podkowiec lata nisko nad ziemią (do 5 m) w pobliżu roślinności. Jego lot jest szybki i dzięki szerokim skrzydłom bardzo zwrotny. Chwyta zdobycz najczęściej w locie blisko roślinności ale może również zbierać ofiary z powierzchni skał i liści. Jest owadożerny, poluje głównie na niewielkie owady (do około 1,5 cm), przede wszystkim muchówki (np. komary) oraz ćmy. Na łowy wylatuje po zachodzie słońca. Żeruje przede wszystkim w lasach liściastych i mieszanych, na ich obrzeżach, w wąwozach, w pobliżu skał, w parkach, alejach oraz nad ciekami wodnymi o gęsto porośniętych brzegach. Żerowiska mają powierzchnię 12–53 ha i są zwykle położone w promieniu do 2–3 km od kryjówki.

Gody mają miejsce jesienią (wrzesień–listopad), rzadziej zimą lub wczesną wiosną, i odbywają się w schronieniach przejściowych i zimowiskach. Plemniki są przechowywane w drogach rodnych przez zaplemnione w jesieni samice i do zapłodnienia dochodzi dopiero wiosną. W maju samice tworzą kolonie rozrodcze (od kilku do kilkuset osobników), w których w czerwcu, po trwającej około 2 i pół miesiąca ciąży, rodzą jedno, dużo rzadziej dwa młode. Potomstwo karmione jest mlekiem. Dojrzałość płciową podkowce małe osiągają w wieku dwóch lat. Średnia długość życia wynosi kilka, kilkanaście lat, aczkolwiek znany jest przypadek osobnika, który dożył 21 lat. Roczny cykl życia samicy podkowca małego można zatem podzielić na trzy zasadnicze okresy: wiosenno-letni (IV–VIII) – ciąży, porodu i wychowywania młodych; letnio-jesienny (VIII–X, XI) – godów i akumulacji tłuszczu i zimowy (XI–IV) – hibernacji. Samce mają trochę inny cykl życiowy ponieważ nie uczestniczą w tworzeniu kolonii rozrodczych ani w wychowaniu młodych. W okresie letnim przebywają zwykle samotnie choć czasem można je też spotkać w koloniach rozrodczych. Kolonie zimowe składają się najczęściej z przedstawicieli obu płci.

W Polsce podkowiec mały we wrześniu i październiku zajmuje słabo izolowane od warunków zewnętrznych kryjówki przejściowe, w których często się budzi. Właściwa hibernacja trwa od października – listopada do kwietnia. Cechą charakterystyczną dla podkowcowatych jest szczelne owijanie ciała skrzydłami w czasie snu zimowego. Podkowiec nie hibernuje wciśnięty w szczeliny jak robi to wiele innych gatunków nietoperzy. Dorosłe osobniki w koloniach zwykle wiszą nie stykając się ze sobą. (poza okresem, w którym pojawiają się młode, samice zbijają się wtedy w ciasne grupy). W marcu – kwietniu (w zależności od temperatury) podkowce stają się bardziej aktywne – wybudzają się i próbują polować.

Podkowiec mały prowadzi osiadły tryb życia, a jego sezonowe wędrówki pomiędzy schronieniami letnimi, przejściowymi i zimowymi są krótkodystansowe (do 10 km.). Nie znaczy to jednak, że nie zdarzają się osobniki migrujące na większe odległości. Najdłuższy znany przelot liczył 153 km.

• Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra, bardzo ważna i szczególnie godna odwiedzenia strona. Oprócz informacji ogólnych na temat nietoperzy, znajdziemy na niej szereg praktycznych porad jak postępować w razie spotkania z nietoperzami. Ponadto publikowane są tam artykuły dotyczące bieżących wydarzeń np. Wściekłe nietoperze – fakty i mity czy Sierpniowe naloty nietoperzy na klatki schodowe. W pilnych sprawach związanych z nietoperzami można dzwonić lub wysłać SMS/MMS na całodobową nietoperzową linię alarmową PTOP Salamandra pod numerem telefonu 604 83 6583, a w mniej pilnych pisać pod adres: nietoperze@salamandra.org.pl.

• Na świecie odkryto już ponad 1300 gatunków nietoperzy. W Polsce wykazano ich 28 ale bardzo prawdopodobne, że w przyszłości pojawią się obserwacje kolejnych gatunków, do tej pory nie notowanych na terenie naszego kraju. Większość polskich nietoperzy należy do rodziny mroczkowatych (nocki, borowce, karliki, przymroczek, mroczki, mopek oraz gacki), podkowiec mały oraz podkowiec duży należą do rodziny podkowcowatych, a podkasaniec zwyczajny do rodziny podkasańcowatych.

• Liczne zagrożenia, na które narażone są nietoperze spowodowały, że na Czerwonej Liście Zagrożonych Gatunków publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) znajdziemy obecnie aż 1332 gatunki nietoperzy, z czego 9 już wyginęło, a 32 są krytycznie zagrożone.

• Około 70% występujących na świecie gatunków nietoperzy (w tym wszystkie żyjące w Polsce) żywi się prawie wyłącznie bezkręgowcami – głównie owadami. W rejonach tropikalnych i subtropikalnych spotkamy nietoperze żywiące się owocami i/lub pyłkiem kwiatów, które przy okazji zapylają liczne gatunki roślin wykorzystywanych przez człowieka np. banany, mango czy goździki (przyprawowe). Bardzo rzadko zdarza się, że nietoperze polują na inne kręgowce np. ptaki lub ryby. A zupełnie wyjątkowe u tej grupy zwierząt (tylko 3 gatunki na 1300) jest odżywianie się krwią – głównie zwierząt hodowlanych. Robią tak, żyjące w ciepłym klimacie Ameryki Środkowej i Południowej nietoperze zwane wampirami. Ilość wypijanej przez nie krwi jest niewielka ponieważ same są bardzo małe – ważą około 48 g.

• Ilość zjadanych przez nietoperze owadożerne bezkręgowców jest ogromna i można ją przeliczać na tony. W związku z tym nietoperze mają znaczny wpływ na regulację liczebności wielu gatunków insektów, w tym tych uciążliwych dla ludzi jak komary czy szkodniki upraw.

• Kraina podkowca (projekt zakończony ale na jego stronie internetowej można pobrać ciekawy raport końcowy), Projekt LIFE+ Podkowiec Towers oraz Kraina Podkowca LIFE+ Podkowiec Towers na FB gdzie warto śledzić aktualności.

• Sądeckie Centrum Informacji o Podkowcu Małym.

• Bardzo dużo ważnych i interesujących informacji na temat nietoperzy zawiera dostępny za darmo Poradnik Ochrony Nietoperzy (dostęp 21.08.2023). wydany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy. Publikacja obala wiele mitów na temat nietoperzy np. czy nietoperze wkręcają się we włosy?, a także odpowiada na częste pytania np. Jakie korzyści mamy z nietoperzy? Co zrobić gdy znajdziemy chorego nietoperza? Co zagraża nietoperzom? A nawet Jak nietoperze siusiają, gdy wiszą głową w dół?. Przede wszystkim jednak, jak piszą autorzy, poradnik obejmuje opis różnorodnych relacji pomiędzy ludźmi a nietoperzami i przedstawienie sposobów minimalizacji niekorzystnych skutków ewentualnych sytuacji konfliktowych.

• Z inicjatywy organizacji EUROBATS (Agreement on the Conservation of Populations of the Bats / Porozumienie o ochronie populacji nietoperzy europejskich) od 1997 r., w ostatni pełny weekend sierpnia, organizowana jest Międzynarodowa Noc Nietoperzy. W 2023 r. będzie to noc z 26 na 27 sierpnia.

• Istnieje możliwość obserwacji nietoperzy przebywających w kolonii rozrodczej na żywo w Obserwatorium Nietoperzy w Brennej.

• Mapa rozmieszczenie gatunków nietoperzy na obszarze Polski.

• Guano jest wyśmienitym nawozem, należy jednak uważać na zachowanie odpowiednich proporcji ponieważ za wysokie stężenie odchodów może zaszkodzić roślinom.

• W celach naukowych nietoperze się obrączkuje. Zakładana obrączka umożliwia identyfikację konkretnego osobnika. Obrączkowanie pozwala np. na ocenę długości życia nietoperzy czy stwierdzenie długości odbywanych wędrówek poszczególnych osobników. W przypadku podkowca małego, dzięki obrączkowaniu, dowiedziano się też np. że poszczególne osobniki rokrocznie wracają do tych samych zimowisk.

1. Błachowski, G., Węgiel, A., 2017: Poradnik ochrony nietoperzy. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy, Supraśl. https://nietoperze.pl/poradnik-ochrony-nietoperzy/, dostęp 21.08.2022 r.

2. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, http://panel.iop.krakow.pl//uploads/wydawnictwa_artykuly/3b904a0bd23e641f69c8f40be35324ccd670ad69.pdf, dostęp 08.08.2023 r.

3. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., Dz.U. 1996 nr 58 poz., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 01.11.2022 r., tzw. konwencja berneńska.

4. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r., Dz.U. 2003 nr 2 poz. 17, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20030020017, dostęp 11.08.2023 r., tzw. konwencja bońska.

5. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra, http://www.salamandra.org.pl/nietoperze.html, dostęp 11.08.2023 r.

6. Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie, podpisane w Londynie dnia 4 grudnia 1991 r., Dz.U. 1999 nr 96 poz. 1112, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19990961112, dostęp 11.08.2023 r.

7. Szkudlarek, R., Guziak, R., Guziak, A., Paszkiewicz, R., 2018: Raport z realizacji projektu Ochrona podkowca małego i innych gatunków nietoperzy w południowej Polsce (PODKOWIEC+), Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław, http://podkowiecplus.pl/wp-content/uploads/2018/07/RaportLaika-.pdf, dostęp 11.08.2023 r.

8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000, Dz.U. 2010 nr 77 poz. 510, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20100770510, dostęp 05.11.2022 r.

9. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

10. Sachanowicz, K., Ciechanowski, M., 2005: Nietoperze polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

11. Taylor, P. 2016. Rhinolophus hipposideros. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T19518A21972794. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2016-2.RLTS.T19518A21972794.en, dostęp 05.11.2022 r.