Szachownica kostkowata

Gromada: Rośliny naczyniowe (Tracheophyta)

Klasa: Magnoliopsida

Rząd: Liliowce (Liliales)

Rodzina: Liliowate (Liliaceae)

W Polsce szachownica kostkowata podlega ścisłej ochronie gatunkowej i wymaga ochrony czynnej. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2014) widnieje z kategorią krytycznie zagrożona (CR –Critically Endangered), tę samą kategorię posiada w Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (2016). W kraju jest to gatunek skrajnie rzadki (zaledwie kilka stanowisk, dodatkowo w ostatnich dziesięcioleciach jest obserwowany duży spadek powierzchni i liczby stanowisk). Stanowisko w Krównikach koło Przemyśla jest częściowo objęte ochroną rezerwatową – rezerwat przyrody "Szachownica w Krównikach" (około 17 ha). Z rezerwatem sąsiaduje użytek ekologiczny „Szachownica w Krównikach” (około 21 ha).

Zasięg występowania szachownicy kostkowatej obejmuje Europę Środkową sięgając od środkowej Anglii, południowej części Półwyspu Skandynawskiego i środkowej Rosji na północy, po południowe Alpy i środkową część Półwyspu Bałkańskiego na południu. Na całym areale roślina spotykana jest na rozproszonych stanowiskach.

W Polsce szachownica kostkowata była znana z kilku stanowisk w północno-zachodniej i południowo-wschodniej części kraju. Przy czym naturalne stanowiska w zachodniej oraz północnej Polsce już nie istnieją i zanikły prawdopodobnie już kilkadziesiąt lat temu. Obecnie szachownica w Polsce na naturalnych stanowiskach występuje jedynie w okolicach Przemyśla (dolina Wiaru) oraz Starzawy i Stubna (dolina Wiszni). Stanowiska w okolicach Czarnkowa nad Notecią i w Sławnie uznaje się za antropogeniczne. Do dzisiaj utrzymuje się też stanowisko zastępcze w Kotlinie Biebrzy założone w latach 90. XX w.

Szachownica kostkowata występuje najczęściej na trwale lub okresowo wilgotnych, żyznych łąkach kośnych. Nad Wisznią i Wiarem rośnie na wilgotnych łąkach nadrzecznych, które są wiosną okresowo zalewane, a przez cały rok utrzymuje się na nich wysoki poziom wód gruntowych.

W drugiej połowie XX wieku wielkość populacji szachownicy w dolinie Sanu zmniejszyła się o 80%! Łąki, na których występuje szachownica są zbiorowiskami półnaturalnymi wymagającymi regularnego wykaszania z usuwaniem siana, zaniechanie gospodarowania prowadzi do zarastania i zaniku tego typu siedlisk. Obecnie najważniejszym zagrożeniem jest zarzucenie gospodarki kośnej na łąkach i potencjalnie, przeznaczenie tych terenów pod zabudowę lub wprowadzenie innego sposobu gospodarowania (np. zamiana na pola uprawne).

Większość obecnych zasobów szachownicy rośnie na terenie objętym ochroną rezerwatową gdzie prowadzone są działania na rzecz utrzymania jej siedliska we właściwym stanie. Zadania ochronne dla rezerwatu przyrody „Szachownica w Krównikach” jako główne zagrożenie identyfikują sukcesję ekologiczną zmierzającą do wytworzenia zwartych zarośli i lasu w związku z czym zalecają ochronę czynną polegającą na mechanicznym koszeniu terenu rezerwatu z usunięciem biomasy minimum jednokrotnie w ciągu roku. Wskazują też jako potencjalne zagrożenie silną antropopresję – wydeptywanie, pozyskiwanie roślin do ogródków przydomowych oraz penetrację terenu przez fotografów w okresie kwitnienia rośliny.

Prowadzona jest również ochrona ex situ – szachownicę uprawia się w Arboretum w Bolestraszycach koło Przemyśla oraz w wielu innych ogrodach botanicznych. Bardzo wskazana byłaby próba polepszenia stanu łąk w sąsiedztwie istniejących stanowisk, mająca na celu umożliwienie rozprzestrzenienia się gatunku na tereny, które dawniej zajmował.

Szachownica kostkowata to bylina cebulowa posiadająca piękne, duże kwiaty o barwie purpurowobrunatnej z zaznaczoną jaśniejszą szachownicą (stąd nazwa). Zdarzają się też wyjątkowo osobniki o białej barwie kwiatów. Szachownica występuje łanowo i jest nie do pomylenia z innymi gatunkami występującymi w naszej florze. Łodyga i liście rośliny są szarozielone i gładkie. Rynienkowato zwinięte, równowąskie, długie nawet do 10 cm liście wyrastają nielicznie (w liczbie 4–5) w górnej części łodygi. Dzwonkowate, zwisające w dół kwiaty wykształcają się pojedynczo na szczycie łodygi. Owocem jest torebka. Na początku kwitnienia roślina ma około 10–15 cm wysokości, ostatecznie dorasta do około 40–60 cm.

W pierwszych latach życia roślina jest płonna i posiada od 1 do 3 liści. Pierwszy raz zakwita dopiero w wieku pięciu lub sześciu lat! Kwitnie na przełomie kwietnia i maja, a okres kwitnienia trwa 4–6 dni. Zapylana jest głównie przez trzmiele i pszczoły. Nasiona rozsiewane są w połowie czerwca, po czym roślina zamiera.

• Szachownica kostkowata jest uprawiana w ogrodach jako roślina ozdobna.

• Szachownica kostkowata jest jedynym występującym w Polsce przedstawicielem rodzaju szachownica (Fritillaria), do którego należy ponad 100 gatunków rosnących na Półkuli Północnej, głównie w rejonie Morza Śródziemnego, Azji mniejszej i Bliskiego Wschodu. Większość gatunków z rodzaju szachownica jest zapylanych przez pszczoły i muchówki ale w Ameryce Północnej jest gatunek zapylany przez kolibry a w Azji zapylany przez ptaki wróblowe.

1. Snowarski, M., 2000–2022: Atlas roślin Polski, https://atlas-roslin.pl/, dostęp 02.10.2023 r.

2. Kaźmierczakowa, R., Bloch-Orłowska, J., Celka, Z., Cwener, A., Dajdok, Z., Michalska-Hejduk, D., Pawlikowski, P., Szczęśniak, E., Ziarnek, K. 2016: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków, http://zcelka-files.home.amu.edu.pl/PRLoPaFP_2016.pdf, dostęp 22.08.2023 r.

3. Kaźmierczakowa, R., Zarzycki, K., 2001: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Polish Red Data Book of Plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

4. Kaźmierczakowa, R., Zarzycki, K., Mirek, Z., 2014: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Polish Red Data Book of Plants. Pteridophytes and flowering plants. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

5. Perzanowska, J., 2014: Szachownica kostkowana Fritillaria meleagris L. W: (red.). Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 214–224, https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/publikacje/pojedyncze_metodyki_dla_gat_roslin/Szachownica-kostkowana-Fritillaria-meleagris.pdf, dostęp 04.10.2023 r.

6. Rezerwat przyrody „Szachownica w Krównikach”, Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody, https://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/widok/viewrezerwatprzyrody.jsf?fop=PL.ZIPOP.1393.RP.309, dostęp 04.10.2023 r.

7. Roguz, K., Zych, M., 2022: Różnorodność w kratkę. Ewolucja kwiatów w rodzaju szachownica (Fritillaria L., Liliaceaea), ROCZNIK PRZEMYSKI t. 58, NAUKI PRZYRODNICZE z. 3 (15) 2022, https://www.researchgate.net/publication/367207022_Roznorodnosc_w_kratke_Ewolucja_kwiatow_w_rodzaju_szachownica_Fritillaria_L_Liliaceaea, 04.10.2023 r.

8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin, Dz.U. 2014 poz. 1409, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20140001409, dostęp 11.11.2022 r.

9. Zarządzenie nr 5/23 z dnia 31 stycznie 2023 r. w sprawie ustanowienia zadań ochronnych dla rezerwatu przyrody "Szachownica Kostkowata", https://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/widok/viewrezerwatprzyrody.jsf?fop=PL.ZIPOP.1393.RP.309, dostęp 04.10.2023 r.