Żołędnica

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ssaki (Mamalia)

Rząd: Gryzonie (Rodentia)

Rodzina: Popielicowate, pilchowate (Gliridae)

W Polsce żołędnica jest gatunkiem objętym ochroną ścisłą i wymagającym ochrony czynnej. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status NT (Near Threatened) – gatunek bliski zagrożenia. Żołędnica ma w Czerwonej Liście Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) status gatunku krytycznie zagrożonego (CR).

W Raporcie z realizacji projektu Ochrona ssaków pilchowatych Gliridae w Tatrzańskim Parku Narodowym (2014 r.) czytamy: Najprawdopodobniej gatunek ten wymarł w Polsce ponieważ od kilku dziesięcioleci nie ma żadnych danych o jego stwierdzeniach. Obserwacje z końca lat 90. na Babiej Górze są bardzo wątpliwe i niewiarygodne. (Żołędnica) Wymieniana jest w załączniku III Konwencji Berneńskiej. W ostatnich 20–30 latach obserwowany jest spadek liczebności całej populacji żołędnicy.

Żołędnica występuje na obszarze od Portugalii na zachodzie, po Ural na wschodzie. Liczniejsza jest w zachodniej części areału. Zasięg populacji we wschodniej części areału jest w dużej mierze fragmentaryczny. Żołędnica stwierdzana jest do wysokości 2000 m n.p.m. (Ważna, 2014). Nie występuje w Skandynawii i na Wyspach Brytyjskich. Istnieją obawy, jak możemy przeczytać w cytowanym powyżej raporcie z 2014 r., iż żołędnica wymarła na terenie naszego kraju. Obecnie na stronie, tworzonego przez Instytut Ochrony Przyrody PAN, Atlasu Ssaków Polski, znajduje się zaledwie jeden rekord dotyczący żołędnicy (na Orawie).

Żołędnica najchętniej zamieszkuje stare lasy (iglaste, liściaste i mieszane) ale zasiedla również sady, ogrody i winnice. Może bytować także w zabudowaniach. Jest najmniej nadrzewna spośród naszych pilchowatych i można ją też obserwować na ziemi.

Do drapieżników polujących na żołędnice należą m.in. sowy i ptaki szponiaste, przedstawiciele rodziny łasicowatych, lisy oraz koty domowe. Podobnie jak innym pilchowatym, również żołędnicom poważnie zagraża niszczenie właściwych siedlisk. Ważnym czynnikiem jest tutaj brak odpowiednich kryjówek.

Żołędnica jest zbliżona wielkością do popielicy, długość ciała bez ogona wynosi do 16 cm, natomiast ogona do 15 cm. Żołędnica posiada dość kontrastowe ubarwienie: grzbiet jest popielatorudy natomiast spód ciała biały lub żółtawobiały, a granica między nimi jest bardzo wyraźna, ponadto na boku głowy ma czarną przepaskę otaczającą oko i biegnącą aż za ucho. Ogon żołędnicy jest raczej cienki ale zakończony puszystą kitką. Na głowie uwagę zwracają dość duże, wystające z futerka uszy.

Żołędnica prowadzi nocny tryb życia. W przeciwieństwie do pozostałych pilchowatych jest zdecydowanie bardziej naziemna. Na ziemi poluje, a nawet szuka schronienia. Na swoje kryjówki często wybiera dziuple ale chętnie zasiedla budki lęgowe, nory w ziemi, szczeliny skalne, a także szczeliny w budynkach stojących w lesie czy w ogrodzie. Pożywieniem koszatki są w dużej mierze owady i inne niewielkie zwierzęta, znaczną część diety stanowi też pokarm roślinny, a przede wszystkim nasiona i owoce.

Żołędnica ze snu zimowego budzi się mniej więcej w połowie kwietnia i przystępuje do godów. Ciąża trwa 21–23 dni. Młode (od 1 do 9) przychodzą na świat w specjalnie do tego celu przygotowanym gnieździe wyścielonym suchą trawą i liśćmi. Są karmione mlekiem około miesiąca, a po 2 miesiącach stają się samodzielne. Dojrzałość płciową osiągają w kolejnym roku po przezimowaniu. Żołędnice żyją około 3 lat, wyjątkowo do 5.

Żołędnica zapada w sen zimowy w październiku i budzi się w połowie kwietnia. Hibernuje w przygotowanych przez siebie kryjówkach – norkach w ziemi lub szczelinach skalnych. Gromadzi w gniazdach zapasy, które wykorzystuje wiosną po przebudzeniu.

• W Polsce oprócz żołędnicy występują jeszcze trzy inne, gatunki z rodziny popielicowatych: popielica (Glis glis), koszatka (Dryomys nitedula) i orzesznica (Muscardinus avellanarius). Żołędnica jest wielkością zbliżona do popielicy ale bardziej kontrastowo ubarwiona. Popielica ma grzbiet srebrzystopopielaty lub brunatnoszary i białawy brzuch, jednak granica pomiędzy nimi jest rozmyta. Żołędnica ma grzbiet popielatorudy i biały lub żółtawobiały spód ciała, a granica między nimi jest bardzo wyraźna. Ponadto na boku głowy żołędnica ma czarną przepaskę otaczającą oko i biegnąca aż za ucho. Popielica i orzesznica nie posiadają przepaski wcale, a mniejsza od żołędnicy koszatka ma ją krótszą i nie sięgającą za ucho.

• Żołędnice komunikują się ze sobą m.in. za pomocą wydawanych pisków i gwizdów.

1. Bertolino, S., Amori, G., Henttonen, H., Zagorodnyuk, I., Zima, J., Juškaitis, R., Meinig, H. & Kryštufek, B. 2008. Eliomys quercinus. The IUCN Red List of Threatened Species 2008: e.T7618A12835766. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T7618A12835766.en, dostęp 03.11.2023 r.

2. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, https://www.iop.krakow.pl/pobierz-publikacje,2174, dostęp 27.10.2023 r.

3. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., Dz.U. 1996 nr 58 poz., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 01.11.2022., tzw. konwencja berneńska.

4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

5. Ważna, A., 2014: Raport z realizacji projektu Ochrona ssaków pilchowatych Gliridae w Tatrzańskim Parku Narodowym. Zielona Góra, https://nauka.tpn.pl/storage/images/Ochrona%20ssak%C3%B3w%20pilchowatych%20w%20TPN%20(2014).pdf?t=0.08672049913292856, dostęp 03.11.2023 r.

6. Wąsik, S., 2011: Ssaki Polski od A do Z. MULTIKO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 240–242.