Żubr europejski

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ssaki (Mamalia)

Rząd: brak polskiej nazwy (Cetartiodactyla)

Rodzina: Wołowate, krętorogie, pustorogie, pustorożce (Bovidae)

Żubr podlega w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej i dodatkowo jest gatunkiem wymagającym ochrony czynnej. Warto pamiętać, że w Europie nie zachowały się praktycznie obszary, na których wolne populacje tego gatunku mogłyby się rozwijać bez ingerencji człowieka. Dla zachowania zmienności genetycznej danej populacji konieczna jest liczebność stada wynosząca co najmniej 100 osobników. Natomiast do utrzymania niewielkiego stada potrzebne są tysiące hektarów różnorodnych, leśnych i nieleśnych siedlisk. Wszystkie stada wolno żyjące zostały utworzone przez człowieka, w wybranych przez niego miejscach i są przez niego nadzorowane. Ochrona czynna polega m.in. na zimowym dokarmianiu żubrów co ma nie tylko pomóc zwierzętom przetrwać trudny okres ale przede wszystkim zapobiegać konfliktom z miejscową ludnością (żubry próbowałyby zapewne zdobyć pożywienie w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka). Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone przez żubry w uprawach, płodach rolnych lub w gospodarstwie leśnym.

Na światowej czerwonej liście IUCN żubr posiada status NT (Near Threatened). Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) uznaje żubra w naszym kraju za gatunek narażony na wyginięcie (VU –Vulnerable). Żubr jest objęty konwencją berneńską (załącznik III) oraz dyrektywą siedliskową (załącznik II – gatunek priorytetowy i załącznik IV).

Jak czytamy na stronie Białowieskiego Parku Narodowego: Przetrwanie całego gatunku zawdzięczamy dosłownie kilku osobnikom i dużej dozie szczęścia. Losy żubra są przykładem jak można w bardzo krótkim czasie doprowadzić gatunek do krawędzi zagłady i jak wiele trudu trzeba włożyć w jego ratowanie. Uratowanie żubra było niewątpliwym sukcesem, lecz dalsze działania na rzecz ochrony tego reliktowego gatunku są nadal niezbędne.

Żubr europejski obejmował dwa podgatunki, a mianowicie żubra nizinnego zwanego białowieskim (Bison bonasus bonasus) oraz żubra kaukaskiego, górskiego (Bison bonasus caucasicus). Niestety żubr kaukaski wymarł na początku XX w. Na wolności ostatni przedstawiciel tego podgatunku zginął w 1927 r. Jedyny, wywieziony do Niemiec w 1908 r. samiec, wraz z trzymanymi w niewoli samicami żubra nizinnego, dał początek nizinno-kaukaskiej linii żubrów. W Polsce żubry nizinne oraz żubry linii kaukasko-nizinnej są hodowane oddzielnie. Żubr nizinny najdłużej naturalnie występował w Puszczy Białowieskiej, w której w 1919 r. zginął ostatni wolny żubr tego podgatunku. Do uratowania gatunku, wykorzystano osobniki trzymane w niewoli.

Pod koniec 2021 r. populacja żubra na świecie liczyła 9554 osobniki żyjące w hodowlach: zagrodowych (1801), półwolnych (487) i wolnych (7266). W Polsce było to 2429 osobników w tym 206 w hodowlach zagrodowych i 2223 w hodowlach wolnych. Stada wolnościowe istnieją w Polsce, Białorusi, Litwie, Rosji, Ukrainie, Słowacji, Rumunii i Niemczech. Najczęściej są to populacje małe oraz średnie o liczebności poniżej 100 osobników. Najważniejsze ostoje żubra to Puszcza Białowieska (Polska i Białoruś) gdzie bytuje ponad 1000 osobników żubra nizinnego oraz Kaukaz (Rosja) i Karpaty (Polska, Rumunia, Słowacja, Ukraina), gdzie występują żubry linii nizinno-kaukaskiej. W Polsce obecnie (2021 r.) funkcjonuje osiem wolnych populacji (Puszcza Białowieska, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Borecka, Stado Zachodniopomorskie, Bieszczady, Puszcza Augustowska, Lasy Janowskie i Puszcza Romnicka).

Żubr zasiedla duże, stare kompleksy lasów liściastych i mieszanych jednakże jako żerowiska wykorzystywane są przez niego tereny otwarte – polany śródleśne, zręby, łąki na obrzeżach lasów. W Bieszczadach żubry zamieszkują tereny do około 1000 m n.p.m.

Główne zagrożenia są spowodowane bardzo niską liczebnością populacji i niewielką zmiennością genetyczną wynikającą z małej liczby osobników, od których pochodzą wszystkie obecnie żyjące żubry. Każdy osobnik jest tutaj na wagę złota, dlatego (stosowane czasem) eliminowanie żubrów z powodu przekroczenia przez dane stado pojemności siedliska jest bardzo ryzykownym rozwiązaniem. W niektórych krajach zagrożenie dla żubrów stanowi kłusownictwo.

Poważnym zagrożeniem jest izolacja poszczególnych stad i brak możliwości wymiany genetycznej między nimi. Kojarzenie osobników blisko ze sobą spokrewnionych, może powodować m.in. obniżenie odporności na choroby, również te pochodzące od zwierząt gospodarskich. Dla czystości gatunkowej żubrów potencjalnie niebezpieczna może z kolei być hodowla bizonów amerykańskich ponieważ żubry krzyżują się z tym gatunkiem.

Zagrożenia wynikają również z rosnącego ruchu turystycznego na terenach zasiedlonych przez żubry. Niepokojenie zwierząt, zwłaszcza w okresie rozrodu, może prowadzić do spadku liczby rodzących się cieląt.

Duży problem stanowi dostępność odpowiednich siedlisk. Brak w Europie wystarczająco dużych kompleksów leśnych umożliwiających utrzymanie liczebności stad żubrów na wystarczającym do przetrwania poziomie. Dodatkowo istniejące tereny leśne nie są ze sobą połączone korytarzami ekologicznymi. Notuje się również spadek liczby śródleśnych polan, na których żubry żerują i odpoczywają, a długotrwałe susze powodują coraz dotkliwsze niedobory wody. Z tego względu istotne byłyby projekty związane z odtwarzaniem i ochroną łąk śródleśnych oraz polegające na rozwijaniu tzw. małej retencji w czym mistrzami są bobry.

Hodowla żubra wymaga zatem ochrony zasobów genetycznych i unikania kojarzenia zwierząt blisko spokrewnionych nie tylko w hodowlach zamkniętych ale również w stadach wolnościowych. Ponieważ w obu tych przypadkach stada są izolowane od siebie, ich pula genowa musi być wzbogacana osobnikami przywożonymi z zewnątrz. W przypadku niektórych stad wolnościowych możliwy byłby przepływ genów dzięki odtworzeniu korytarzy ekologicznych pomiędzy poszczególnymi kompleksami leśnymi, które pozwoliłyby żubrom na migracje.

Żubr jest największym lądowym ssakiem nie tylko karpackim ale także europejskim. Samice są mniejsze, ważą średnio około 500 kg, a ich wysokość w kłębie wynosi około 150 cm. Samce ważą średnio około 700 kg (ale niektóre osobniki mogą osiągać wagę ponad 900 kg). Byki są mocniej zbudowane i mają bardziej niż krowy rozbudowane przednie partie ciała. Rogi (nie mylić z porożem jeleniowatych) występują u obu płci i są zbudowane z czarnej pokrywy rogowej i znajdującego się wewnątrz wyrostka kostnego tzw. możdżenia. Rogi samic są mniejsze niż samców. Okrywa włosowa ma barwę płowobrunatną. Głowa, szyja i przednia część ciała pokryte są dłuższymi włosami, które w okolicach szyi tworzą tzw. „brodę”. Tył ciała porośnięty jest krótką sierścią, natomiast sięgający do stawu skokowego ogon (długość ok. 0,5 m) pokrywają długie włosy. Wiosną żubry linieją czyli zmieniają gęstą zimową okrywę na rzadszą letnią.

Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 2–3 lat. Mimo iż samce osiągają dojrzałość płciową w wieku 3 lat to w rozrodzie biorą udział tylko samce w sile wieku 7–12 lat, dobrze rozwinięte fizycznie. Ruja w stadach wolnościowych zwykle ma miejsce od sierpnia do października. Samce są w tym okresie agresywne i toczą o samice walki polegające na uderzaniu przeciwnika głową i rogami. Odniesione w wyniku walk obrażenia bywają śmiertelne. Na wolności samice rodzą cielęta zwykle co dwa lata, w niewoli częściej. Ciąża trwa podobnie jak u człowieka około 9 miesięcy i rodzi się zwykle jedno młode. Samica tuż przed wycieleniem opuszcza stado i wraca do niego dopiero po kilku dniach z nowo narodzonym żubrem. Młode przychodzą na świat zwykle od maja do lipca, ale zdarzają się też porody od sierpnia do października. Śmiertelność cieląt jest niska. W niewoli żubry dożywają 25 lat, na wolności żyją trochę krócej. Drapieżnictwo ze strony wilków stanowi niewielki procent wśród przyczyn śmierci. Znacznie częściej do śmierci prowadzą potrącenia na drogach, choroby układu moczowo-płciowego samców oraz choroby pasożytnicze. Zdarzają się też przypadki kłusownictwa.

Żubr jest zwierzęciem stadnym. Krowy, cielęta oraz młodzież tworzą tzw. grupy mieszane, liczące 10–14 osobników, którym przewodzi doświadczona krowa prowadzące cielę. Nie są to grupy rodzinne. Młodsze samce łączą się w tzw. grupy kawalerskie (grupy byków) liczące zwykle 2–3 osobniki, a starsze są samotnikami. Zimą, w miejscach dokarmiania tworzą się duże, liczące nawet 100 osobników ugrupowania, które rozpadają się na wiosnę. Stado żubrów utrzymuje dystans od człowieka. Nie należy nadmiernie zbliżać się do tych zwierząt gdyż można zostać zaatakowanym np. przez samca w okresie rui czy matkę broniącą cielaka. Areał bytowania stada mieszanego to około 100 km2 (10 tys. hektarów), a dorosłych samców jeszcze więcej, nawet 140 km2! Stado przemieszcza się średnio około 7 km dziennie, a poszczególne osobniki mniej więcej 60% swojego czasu w ciągu dnia poświęcają na żerowanie i około 30% na odpoczynek. Do typowych zabiegów higienicznych należy ocieranie się o drzewa oraz tarzanie. Piaszczyste miejsca wykorzystywane przez żubry do tarzania się są zwane kupryskami.

• Rodzaj Bison obejmuje tylko dwa, blisko ze sobą spokrewnione gatunki – żubra europejskiego (Bison bonasus) oraz bizona amerykańskiego (Bison bison).

• Żubrobizon – płodny mieszaniec żubra i bizona. W początkowym okresie restytucji żubra europejskiego, na początku XX w., do Białowieży sprowadzono kilka żubrobizonów jednak ostatecznie (do początku lat 50. XX w.), w trosce o czystość gatunku, z Puszczy Białowieskiej wywieziono wszystkie mieszańce. Obecnie w Polsce położony jest nacisk na zapobieganie krzyżowaniu się żubra z bizonem. Bizon amerykański uznany jest za gatunek inwazyjny, wyszczególniony w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym, dostęp 05.11.2022 r., Dz.U. 2011 nr 210 poz. 1260.

• Żubroń – mieszaniec międzygatunkowy żubra oraz bydła domowego.

• Odgłosy wydawane przez żubry nazywamy chruczeniem.

• Większość obecnie żyjących na świecie żubrów pochodzi z rezerwatów hodowlanych w Polsce (Białowieża, Pszczyna, Niepołomice) i Rosji (Prioksko-Terrasny i Okski).

• Żubr na terenie Polski podlega prawnej ochronie już od XVI w.! Początkowo regulowały to specjalne dekrety królewskie, następnie ukazy carskie, a w czasach współczesnych stosowne rozporządzenia. Jak się jednak okazało sama ochrona gatunkowa nie wystarczyła aby ocalić żubra przed wymarciem na wolności.

• W celu uratowania ocalałych w niewoli żubrów w 1923 r. utworzono Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra, które rozpoczęło działalność od zewidencjonowania żyjących na świecie przedstawicieli tego gatunku. W 1924 r. naliczono tylko 54 osobniki. W 1932 r. w Niemczech utworzono rejestr żubrów w postaci, prowadzonej do dziś, Księgi Rodowodowej.

• Księga Rodowodowa Żubrów – European Bison Pedigree Book – jej głównym celem jest prowadzenie rejestracji poszczególnych osobników żubra poprzez nadanie im numerów rodowodowych. W księdze znajdziemy: płeć, numer rodowodowy, nazwę zwierzęcia (tworzoną z zachowaniem pierwszych liter „rozpoznawczych", rezerwowanych dla większości hodowli na świecie) oraz dane identyfikacyjne ich rodziców (ojca i matki), a także identyfikację hodowcy (czyli właściciela żubra, u którego doszło do skojarzenia jego rodziców). Jak czytamy na stronie Białowieskiego Parku Narodowego (do którego struktur od 1991 r. należy Redakcja Księgi Rodowodowej Żubrów), dzięki zachowaniu ciągłości od pierwszego, wyjściowego spisu, pozwala ona odtworzyć „drzewo rodowe" każdego osobnika objętego indywidualną rejestracją oraz jego indywidualne losy od urodzenia aż do śmierci lub wypuszczenia do stada wolnego. W wolnych stadach prowadzi się tylko ewidencję ilościową. Na stronie internetowej Parku co roku podawane są m.in. dane statystyczne dot. liczebności żubrów w Polsce i na świecie.

• W Polsce są miejsca gdzie istnieje duża szansa zobaczenia żubra m.in. Rezerwat Pokazowy Żubrów w Białowieży, Pokazowa Zagroda Żubrów w Zabytkowym Parku Pszczyńskim czy Zagroda Pokazowa Żubrów w Mucznem na terenie Nadleśnictwa Stuposiany.

• Ochrona żubra zajmuje w Polsce ważne miejsce wśród tematów związanych z ochroną przyrody. Świadczy o tym duża liczba projektów związanych z żubrami. W latach 2019–2023 realizowany jest np. projekt Kompleksowa ochrona żubra w Polsce, w ramach którego powstało m.in. Żubrowisko – zeszyt edukacyjny dla najmłodszych.

• Żubr Pompik to seria książeczek edukacyjnych o sympatycznym żubrze, której autorem jest Tomasz Samojlik, doktor nauk przyrodniczych pracujący w Instytucie Biologii Ssaków PAN w Białowieży. Razem z żubrem zwiedzamy m.in. wszystkie (23) polskie parki narodowe, a także śledzimy zmiany zachodzące w przyrodzie wraz z nastaniem kolejnych pór roku.

• W Lutowiskach, już od 14 lat, w sierpniu odbywają się tłumnie odwiedzane przez turystów Dni Żubra.

1. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, http://panel.iop.krakow.pl//uploads/wydawnictwa_artykuly/3b904a0bd23e641f69c8f40be35324ccd670ad69.pdf, dostęp 11.11.2022 r.
2. Kompleksowa ochrona żubra w Polsce, https://projekt.wisent.org/, dostęp 07.09.2023 r.
3. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., Dz.U. 1996 nr 58 poz., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 01.11.2022., tzw. konwencja berneńska.
4. Krasiński, Z. A., 2010: Żubr Bison bonasus (Linnaeus, 1758). W: Makomaska-Juchiewicz M. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część I, s. 297–318. GIOŚ, Warszawa, https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/publikacje/Monitoring-gatunkw-zwierzt.-Przewodnik-metodyczny.-Cz-I.pdf, dostęp 05.11.2022 r.
5. Olech, W., 2004: Żubr Bison bonasus, L., 1758. W: Adamski, P., Bartel, R., Bereszyński, A., Kepel, A., Witkowski, Z. (red.) Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, t. 6, s. 463–468, https://natura2000.gdos.gov.pl/files/artykuly/52961/2647_Zubr.pdf, dostęp 05.11.2022 r.
6. Plumb, G., Kowalczyk, R. & Hernandez-Blanco, J.A. 2020. Bison bonasus. The IUCN Red List of Threatened Species 2020: e.T2814A45156279. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2020-3.RLTS.T2814A45156279.en, dostęp 01.11.2022 r.
7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000, Dz.U. 2010 nr 77 poz. 510, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20100770510, dostęp 05.11.2022 r.
8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.
9. Żubr puszcz imperator – Białowieski Park Narodowy, https://bpn.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=51&Itemid=82, dostęp 05.11.2022 r.