Orlik krzykliwy

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ptaki (Aves)

Rząd: Szponiaste, jastrzębiowe (Accipitiformes)

Rodzina: Jastrzębiowate (Accipitridae)

W Polsce orlik krzykliwy jest gatunkiem podlegającym ochronie ścisłej i wymagającym ochrony czynnej. Ponadto wymaga również ustalenia strefy ochrony całorocznej obejmującej obszar w promieniu do 100 m od gniazda oraz strefy ochrony okresowej (01.03–31.08) obejmującej obszar w promieniu do 500 m od gniazda. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) uznaje orlika w naszym kraju za gatunek najmniejszej troski LC (Least Concern). Orlik krzykliwy jest ujęty w dyrektywie ptasiej, konwencji berneńskiej (załącznik II) oraz konwencji bońskiej (załącznik II).

Obszary lęgowe orlika krzykliwego leżą w Europie od Estonii po Grecję oraz od Niemiec po Kaukaz. Orlik zasiedla znaczną część łuku Karpat. W Polsce jest to najliczniejszy z orłów (Aquila) ale wciąż nieliczny ptak lęgowy, gniazdujący głównie na wschodzie i północy kraju. Polska populacja tego gatunku jest szacowana (2016 r.) na 2300–2700 par, z czego około 16–18% w Karpatach. W polskich Karpatach gniazduje zwykle na wysokości 350–500 m n.p.m., najliczniejszy jest w Beskidzie Nikim (ok. 160-180 par). Zimowiska orlika krzykliwego obejmują tereny w centralnej i południowej Afryce.

Orlik krzykliwy gniazduje najczęściej w dużych kompleksach leśnych w dolinach rzek i potoków, zwykle na skraju lasu co umożliwia mu żerowanie na terenach otwartych w niewielkim oddaleniu od gniazda położonego zazwyczaj na ścianie lasu lub kilka metrów od niej. W polskich Karpatach orlik krzykliwy preferuje bory jodłowe i lasy mieszane z udziałem jodły, na której najchętniej zakłada gniazda (83%).

Poważne zagrożenia dla orlika krzykliwego wynikają z prowadzonej w miejscach gniazdowania gospodarki leśnej. Dotyczy to gniazd, których lokalizacja jest nieznana i nie są one objęte ochroną strefową. Orliki zamieszkują stare drzewostany (powyżej 80 lat), w których często pozyskuje się drewno, co może prowadzić do niepokojenia ptaków, a nawet wycięcia drzewa z pisklętami w gnieździe. Najważniejszym zagrożeniem jest jednak utrata żerowisk postępująca z powodu intensyfikacji rolnictwa, zarzucenia gospodarowania i co za tym idzie zarastania terenów otwartych oraz powstawanie zabudowy o charakterze rozproszonym. Jednym z nowszych problemów jest zagrożenie ze strony farm wiatrowych. Orliki nie boją się turbin dlatego są narażone na kolizje z nimi. Zagrożenie dla orlików stanowi również odstrzał ptaków migrujących na terenie Bliskiego Wschodu.

Szczególnie istotne dla orlika jest utrzymanie jego siedlisk, a więc zachowanie starych drzewostanów jako potencjalnych miejsc gniazdowania oraz utrzymanie niezabudowanych i niezalesionych terenów żerowiskowych. Szczególnej ochronie (wyłączenie z gospodarki leśnej) powinny w Karpatach podlegać lasy wzdłuż rzek i potoków górskich gdzie orliki gniazdują szczególnie chętnie. 

Ptak średniej wielkości o krępej sylwetce oraz o długości ciała dochodzącej do ponad pół metra i rozpiętości skrzydeł do około 170 cm. Ubarwienie orlika jest brązowe z ciemniejszymi lotkami i sterówkami. Młodociane osobniki (do 4–5 roku życia) są jasno plamkowane, szczególnie duże plamki znajdują się na końcach pokryw skrzydłowych. Nasada dzioba oraz szpony są żółte. Skrzydła orlików są równej szerokości zakończone „palczasto” wyglądającymi lotkami. W trakcie szybowania, część dłoniowa skrzydeł wygięta jest w dół. Mimo iż samica jest nieco większa od samca rozróżnienie płci w terenie jest zazwyczaj niemożliwe.

Głos w obrębie terytorium lęgowego to wysokie, krzykliwe k-jip. W locie tokowym, w trakcie którego ptak wykonuje widowiskowe powietrzne akrobacje, orlik wydaje przeciągłe gwizdy łiiiik. Orlik krzykliwy kojarzy się w pary na wiele sezonów. Do rozrodu przystępuje w wieku 4–5 lat. Gniazdo budowane jest na drzewie najczęściej na skraju lasu w pobliżu żerowiska. Samica składa zazwyczaj dwa jaja ale zwykle odchowuje się tylko jedno młode. Najczęściej to, które wykluło się jako pierwsze i było znacznie większe i silniejsze w momencie pojawienia się po kilku dniach drugiego pisklęcia. U orlików obserwujemy zjawisko kainizmu – silniejsze pisklę zabija słabsze, zapewniając sobie więcej pożywienia i zwiększając w ten sposób szanse na przeżycie. Wysiadywaniem jaj (33–43 dni) oraz opieką nad potomstwem samiec i samica zajmują się wspólnie. W gnieździe młode osobniki pozostają przez około dwa miesiące, a po jego opuszczeniu (w pierwszej połowie sierpnia) nadal są karmione, głównie przez samca.

Orlik jest gatunkiem dziennym. Żywi się małymi ssakami (głównie gryzoniami), płazami, gadami, rzadziej ptakami i bezkręgowcami, na które poluje wykorzystując różne techniki łowieckie: atak z zasiadki (np. z drzewa), atak z powietrza albo po prostu łowienie zdobyczy w trakcie spacerowania po ziemi. Żeruje przede wszystkim na terenie ekstensywnie użytkowanych łąk.

Orlik krzykliwy jest ptakiem wędrownym. Na zimowiska położone w południowej Afryce (głównie w Zambii, Zimbabwe i Botswanie) odlatuje we wrześniu. Wraca do Polski na początku kwietnia.

• Orlik krzykliwy jest symbolem Magurskiego Parku Narodowego.
• W Polsce oprócz orlika krzykliwego występuje (nielicznie) orlik grubodzioby (Aquila clanga). Są to tzw. gatunki bliźniacze bardzo do siebie podobne i blisko ze sobą spokrewnione. Rozdzieliły się niedawno w trakcie ostatniego zlodowacenia. Zdarza się, że krzyżują się ze sobą.
• Wiele ciekawych informacji na temat orlików krzykliwych i innych gatunków udaje się zdobyć dzięki zastosowaniu nadajników telemetrycznych. Można w ten sposób m.in. śledzić trasy wędrówek ptaków migrujących na zimowiska czy określić wielkość i kształt rewirów poszczególnych osobników. Istotne jest by urządzenie zakładane na zwierzę nie przekraczało 2% wagi ciała. Mała masa nadajnika oznacza jednak małą baterię co znacznie skraca pracę urządzenia. Obecnie można tego uniknąć stosując lekkie nadajniki zasilane panelami fotowoltaicznymi.

1. BirdLife International. 2021. Clanga pomarina. The IUCN Red List of Threatened Species 2021: e.T22696022A203665834. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2021-3.RLTS.T22696022A203665834.en, dostęp 05.11.2022 r.

2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, tzw. dyrektywa ptasia, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02009L0147-20190626, dostęp 05.11.2022 r.

3. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, http://panel.iop.krakow.pl//uploads/wydawnictwa_artykuly/3b904a0bd23e641f69c8f40be35324ccd670ad69.pdf, dostęp 11.11.2022 r.

4. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., tzw. konwencja berneńska, Dz.U. 1996 nr 58 poz., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 05.11.2022 r.

5. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r., tzw. konwencja bońska, Dz.U. 2003 nr 2 poz. 17, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20030020017, dostęp 05.11.2022 r.

6. Kruszewicz, A. G., 2010: Ptaki Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, t. 1, s. 193–196.

7. Nowak, D., 2016: Orlik krzykliwy Clanga pomarina w krajobrazie Karpat. Magurski Park Narodowy. Krempna.

8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

9. Stój, M., Nowak, D., 2016: Orlik krzykliwy Clanga pomarina. W: Wilk, T., Bobrek, R., Pępkowska-Król, A., Neubauer, G., Kosicki, J. Z. (red.), Ptaki polskich Karpat – stan, zagrożenia, ochrona. OTOP, Marki, s. 199–207.

10. Svensson, L., Mullarney, K., Zetterström, D., 2012: Przewodnik Collinsa PTAKI. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 96.