Pióropusznik strusi

Gromada: Rośliny naczyniowe (Tracheophyta)

Klasa: Paprocie, paprociowe (Polypodiopsida)

Rząd: Paprotkowce (Polypodiales)

Rodzina: Onokleowate (Onocleaceae)

Paproć podlega w Polsce częściowej ochronie gatunkowej i jest gatunkiem stosunkowo rzadkim. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski.

Pióropusznik strusi występuje w Europie, północno-wschodniej Azji i w części wschodniej Ameryki Północnej. W Polsce spotykany jest w niższych położeniach Karpat oraz znacznie rzadziej Sudetów, a ponadto na rozproszonych stanowiskach w wyżynnej i nizinnej części kraju.

Pióropusznik strusi rośnie w półcieniu, w miejscach wilgotnych, na glebach eutroficznych (bogatych w składniki odżywcze), o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym. Występuje na brzegach potoków i rzek, w lasach łęgowych, przede wszystkim w łęgach olszowych, a zwłaszcza w nadrzecznej olszynie górskiej. Spotkamy go również w wilgotnych zaroślach i na mokrych łąkach oraz skałach.

Pióropusznik strusi jak wiele innych gatunków zagrożony jest niszczeniem jego naturalnych siedlisk spowodowanym m.in. nieprawidłową gospodarką leśną oraz źle pojmowaną ochroną przeciwpowodziową, która prowadzi do regulacji cieków wodnych i niszczenia lasów łęgowych. Zdarza się też, że rośliny są wykopywane i przenoszone do przydomowych ogródków

Należy podkreślić, że funkcjonowanie lasów łęgowych, w tym nadrzecznych olszyn górskich, jest ściśle uwarunkowane powtarzalnością procesów fluwialnych, związanych z wezbraniami rzeki. Dlatego kluczowe w ich ochronie jest zachowanie naturalnych warunków wodnych, w jakich powstały. Przy właściwych warunkach wodnych, w większości przypadków najlepszą metodą ochrony łęgów jest ochrona bierna. W razie konfliktu spowodowanego zagrożeniem powodziowym zamiast regulacji cieku wodnego lepiej rozważyć poprawę retencji wody na dużym obszarze właśnie poprzez powiększenie areału lasów łęgowych. Ze względu na istotne znaczenie olszyn nadrzecznych w regulacji stosunków wodnych wszelkie inwazyjne metody leśne (np. rębnia częściowa) powinny być zakazane w pasie do około 50–100 metrów od koryta. W dalszej odległości od rzeki można stosować umiarkowaną gospodarkę leśną z wykorzystaniem rębni gniazdowych o niewielkiej powierzchni (Pawlaczyk, 2004).

Nadrzeczne olszyny są chronione w kilku górskich parkach narodowych (a zwłaszcza w Bieszczadzkim, Gorczańskim, Magurskim, Tatrzańskim i Pienińskim) oraz w rezerwatach przyrody (np. „Przełom Jasiołki”, „Dolina Łańskiego Potoku”).

Pióropusznik strusi jest wieloletnią paprocią o prostym, nieco wzniesionym kłączu długości do około 20 cm. Kłącze wykształca podziemne rozłogi dzięki, którym roślina tworzy często duże i gęste skupienia. Liście pióropusznika (podobnie jak u podrzenia żebrowca) są zróżnicowane na liście płonne (asymilacyjne) oraz liście zarodnionośne. Jasnozielone liście płonne, długości do 170 cm i szerokości do 35 cm, zebrane w rozetę tworzą głęboki lejek. Za młodu są pastorałowato zwinięte, a jesienią usychają. Blaszki liściowe osadzone na krótkim ogonku są miękkie, nagie, podwójnie pierzaste, zwężające się nagle na szczycie i stopniowo u nasady. Wyrastające w środku lejka, zimotrwałe liście zarodnionośne są znacznie krótsze (do 60 cm), sztywne, pojedynczo pierzaste, tylko początkowo zielonawe, a po dojrzeniu ciemnobrunatne. Kształtem przypominają strusie pióra i to stąd wzięła się nazwa rośliny. Odcinki liściowe są wałeczkowe, o wąskiej i podwiniętej ku dołowi blaszce z widocznymi wypukłościami, pod którymi powstają zarodnie. Okres dojrzewania zarodników przypada na lipiec i sierpień.

• Pióropusznik strusi jest sadzony w ogrodach, parkach, na cmentarzach. W sprzyjających warunkach – półcień, gleba wilgotna, próchniczno-torfiasta, kwaśna, intensywnie się rozrasta i może być ekspansywny.

• Jak podaje Atlas roślin Polski, podobny (do pióropusznika strusiego) pokrój ma zaproć górska (Oreopteris limbosperma). Nie tworzy ona odmiennych liści z zarodniami. Na spodzie liścia znajdują się rozproszone, siedzące, kuliste złociste gruczołki; ogonek liściowy jest gęsto pokryty łuskami.

• Młode, rozwijające się liście są jadalne. Łukasz Łuczaj w Dzikich roślinach jadalnych Polski pisze o nich: Młode wychodzące z ziemi „pastorały” po podgotowaniu używa się w różnych potrawach – sałatkach, zupach i daniach z duszonych warzyw. Jak w przypadku innych paproci regularne spożywanie tej rośliny może zubożyć organizm w witaminę B1.

• Paproć od dawna była i jest obecna w tradycji ludowej. W wielu kulturach znana była legenda o kwiecie paproci. Trochę o kwiecie paproci z naukowego punktu widzenia można poczytać w artykule: Kwiat paproci – cząstka nauki w starej legendzie.

• Naukowa nazwa rodzaju pióropusznik to Matteuccia i w takiej formie należy ją zapisywać pomimo tego, że w wielu polskich publikacjach (w tym w czekliście) występuje zapisana przez jedno c. Forma przez jedno c jest nieprawidłowa ponieważ nazwa pióropusznika została utworzona od nazwiska włoskiego fizyka Carlo Matteucci i w zagranicznych publikacjach jest zawsze używana w formie z dwoma literami c. Z kolei w Plants of the World Online używana jest nazwa Onoclea struthiopteris (L.) Roth, a Matteuccia struthiopteris jest jej synonimem.

• *Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (których podtypem jest *nadrzeczna olszyna górska) są typem siedliska przyrodniczego, który zgodnie z klasyfikacją Komisji Europejskiej nosi numer *91E0. Tego typu siedliska przyrodnicze są siedliskami (w tym przypadku dodatkowo siedliskami priorytetowymi) znajdującymi się w tzw. dyrektywie siedliskowej, dla których tworzone są obszary Natura 2000.

•  

1. Łuczaj, Ł., 2004: Dzikie rośliny jadalne Polski: przewodnik survivalowy. Chemigrafia, Krosno, https://lukaszluczaj.pl/dzikie-rosliny-jadalne-polski-pelny-tekst/, dostęp 11.10.2023 r.

2. Maiz-Tome, L. 2016. Onoclea struthiopteris. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T203369A67728463. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2016-1.RLTS.T203369A67728463.en, dostęp 12.10.2023 r.

3. Pawlaczyk., P., 2004: * Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe). W: Herbich, J. (red). Lasy i Bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 5, s. 203–241. https://natura2000.gdos.gov.pl/files/artykuly/52960/91E0_Legi_wierzbowe_topolowe_olszowe_i_jesionowe.pdf, dostęp 13.10.2023 r.

4. Piękoś-Mirkowa, H., Mirek, Z., 2007: Rośliny górskie. Flora Polski., MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 28.

5. POWO, 2023: Plants of the World Online. Facilitated by the Royal Botanic Gardens, Kew. Published on the Internet, http://www.plantsoftheworldonline.org/, dostęp 12.10.2023 r.

6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000, Dz.U. 2010 nr 77 poz. 510, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20100770510, dostęp 05.11.2022 r.

7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin, Dz.U. 2014 poz. 1409, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20140001409, dostęp 11.11.2022 r.,

8. Snowarski, M., 2000–2022: Atlas roślin Polski. Publikowane w Internecie, https://atlas-roslin.pl/, dostęp 06.09.2023 r.

9. Wójciak, H., 2003: Porosty, mszaki, paprotniki. Flora Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 343–344.

10. Witkowska-Żuk, L., 2018: Rośliny leśne. Flora Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 686.