Płochacz halny

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ptaki (Aves)

Rząd: Wróblowe (Passeriformes)

Rodzina: Płochacze (Prunellidae)

Płochacz halny jest objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) uznaje płochacza w naszym kraju za gatunek bliski zagrożenia (NT – Near Threatened). Płochacz jest też objęty dyrektywą ptasią oraz konwencją berneńską (załącznik II).

Gatunek wysokogórski o nieciągłym zasięgu obejmującym rozmieszczone punktowo, wysokogórskie rejony Europy i Azji oraz góry Atlas w północno-zachodniej Afryce. W Himalajach dochodzi do 8000 m n.p.m.! W Karpatach gniazduje na terenie Rumunii (największa populacja), Słowacji, Polski i Ukrainy. W Polsce gniazduje jedynie w Sudetach i Karpatach gdzie najliczniejszy jest w Tatrach (prawie cała polska populacja tego gatunku) ale występuje również na Babiej Górze i w Bieszczadach Zachodnich. Poza sezonem lęgowym można go spotkać również w niższych pasmach górskich położonych poza terenami lęgowymi.

Płochacz halny gniazduje niemal wyłącznie powyżej górnej granicy lasu, a poniżej granicy wiecznego śniegu. Unika terenów zakrzewionych i zadrzewionych. Zasiedla zwykle hale na wysokości 1800–3000 m n.p.m. Miejscem gniazdowania są ściany skalne, rumowiska, żleby, piargi, z kolei murawy wysokogórskie zapewniają płochaczowi odpowiednie żerowiska.

Płochacz ze względu na silny związek z siedliskami wysokogórskimi jest gatunkiem zagrożonym z powodu zmian klimatu. Ocieplanie klimatu powoduje zmianę zasięgu poszczególnych pięter roślinnych w górach, co może prowadzić do zaniku gatunków wysokogórskich. Niewielkie, izolowane populacje np. babiogórska i bieszczadzka są narażone ponadto na negatywne skutki małej zmienności genetycznej, która w niekorzystnych warunkach może prowadzić do ich wymarcia.

Polskie populacje płochacza halnego podlegają bardzo silnej presji ze strony masowego ruchu turystycznego, który może negatywnie wpływać m.in. na sukces lęgowy tego gatunku. Nieznany jest wpływ na kondycję ptaków spożywania przez nie niskiej jakości pożywienia pozostawianego przez turystów. Nie tylko z punktu widzenia ochrony płochacza ale całej przyrody strefy wysokogórskiej, istotne jest ograniczenie negatywnego wpływu turystyki masowej na te obszary poprzez przekierowanie ruchu turystycznego w rejony mniej cenne i wrażliwe.

Płochacz halny jest większy od wróbla (długość ciała do 19 cm) ale dość często mylony z nim przez turystów. Upierzenie stosunkowo ciemne, szarobrązowoczarne, niejednolite, po bokach ciała zwracają uwagę gęsto ułożone rdzawe paski. Oczy ciemnobrązowe, nogi koralowoczerwone, dziób czarny z wierzchu, z dołu i u nasady żółty. Samica jest trochę mniejsza od samca i nieco skromniej ubarwiona.

Płochacz halny żyje zwykle w większych grupach wychowujących razem pisklęta, rzadko w pojedynczych parach. Poza sezonem lęgowym spotykany jest w niewielkich stadkach. W miejscach gdzie korzysta z jedzenia pozostawianego przez ludzi można go obserwować z bardzo bliska.

Śpiew płochacza przypomina momentami śpiew skowronka. Ptak wzlatując wydaje wibrujące dźwięki drriu drriu, drrip, tszirr. Gniazdo, budowane przez samicę, znajduje się najczęściej w szczelinie skalnej. Samica składa zwykle 3–4 jaja, które samodzielnie wysiaduje około 2 tygodnie. Pisklęta są karmione przez samca i samicę oraz kilku pomocników. W gnieździe przebywają również około 2 tygodnie.

Gatunek osiadły, poza sezonem lęgowym przenosi się w miejsca, w których w okresie zimowym łatwiej może znaleźć pokarm czyli najczęściej w okolice schronisk górskich i wyciągów narciarskich gdzie często dokarmiają go turyści lub żywi się odpadkami w śmietnikach. Przebywa też często wśród drzew w pobliżu górnej granicy lasu.

W ciepłym okresie w ciągu roku płochacz żywi się przede wszystkim owadami oraz innymi małymi bezkręgowcami, uzupełniając dietę pokarmem roślinnym, głównie nasionami roślin i owocami borówek. Zimą żywi się pokarmem roślinnym, w tym nasionami świerka, jodły i zaschniętymi owocami krzewinek. Na terenach uczęszczanych przez turystów dużą część jego diety stanowią resztki pozostawiane celowo lub przypadkowo przez ludzi.

• Często nawet łatwe do obserwacji gatunki nie są wystarczająco zbadane i nie mamy istotnych danych na ich temat. W przypadku płochacza halnego, stosowana dawniej metoda do oszacowania liczebności populacji okazała się nieskuteczna z powodu specyficznej biologii tego gatunku. Dawniej zakładano, że jest to gatunek terytorialny i monogamiczny (jeden samiec plus jedna samica) i liczono po prostu śpiewające w okresie godowym samce. Okazało się jednak, że gatunek ten nie tworzy terytorialnych par lecz żyje w grupach rozrodczych złożonych z kilku nie spokrewnionych ze sobą osobników.

1. BirdLife International. 2016. Prunella collaris. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T22718617A88039291. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2016-3.RLTS.T22718617A88039291.en, dostęp 05.11.2022 r.

2. Bobrek, R., 2016: Płochacz halny Prunella collaris. W: Wilk, T., Bobrek, R., Pępkowska-Król, A., Neubauer, G., Kosicki, J. Z. (red.), Ptaki polskich Karpat – stan, zagrożenia, ochrona. OTOP, Marki, s. 316–325.

3. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, tzw. dyrektywa ptasia, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02009L0147-20190626, dostęp 05.11.2022 r.

4. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, http://panel.iop.krakow.pl//uploads/wydawnictwa_artykuly/3b904a0bd23e641f69c8f40be35324ccd670ad69.pdf, dostęp 11.11.2022 r.

5. Kruszewicz, A. G., 2010: Ptaki Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, t. 2, s. 51–52.

6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

7. Svensson, L., Mullarney, K., Zetterström, D., 2012: Przewodnik Collinsa PTAKI. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 274.