Pszonak pieniński

Gromada: Rośliny naczyniowe (Tracheophyta)

Klasa: Magnoliopsida

Rząd: Kapustowce (Brassicales)

Rodzina: Kapustowate (Brassicaceae)

Pszonak pieniński jest rośliną objętą w Polsce ścisłą ochroną gatunkową i wymagającą ochrony czynnej. Na światowej czerwonej liście IUCN pszonak posiada status VU (Vulnerable) – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2014) widnieje z kategorią zagrożony (EN – Endangered), tę samą kategorię posiada na Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (2016). Pszonaka pienińskiego obejmuje dyrektywa siedliskowa (załącznik II i IV, gatunek priorytetowy).

Pszonak pieniński to niespotykany poza Polską gatunek endemiczny o bardzo ograniczonym zasięgu. Do niedawna podawany był z trzech stanowisk położonych na terenie Pienin Właściwych (w granicach Pienińskiego Parku Narodowego): Zamek Czorsztyn, Flaki oraz Pod Upszarem. W ostatnim czasie zostało odkrytych kilka nowych stanowisk nie tylko na terenie Pienin ale także poza nimi (na Podhalu i w Beskidzie Wyspowym), które są najprawdopodobniej pochodzenia antropogenicznego. Głównym miejscem występowania jest nadal wzgórze zamkowe w Czorsztynie pomimo znacznego ograniczenia tego stanowiska w wyniku zalania części skał, na których rósł pszonak w związku z budową Zespołu Zbiorników Wodnych Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Wyżne.

Pszonak pieniński jest gatunkiem umiarkowanie światłolubnym, ściśle związanym z podłożem wapiennym. Preferuje gleby suche i świeże, ubogie w humus i w materię organiczną, może porastać wychodnie skalne a nawet mury jak to ma miejsce na zamku w Czorsztynie. Nie przeszkadza mu półcień ale do kiełkowania i wzrostu rozet liściowych potrzebuje odkrytej gleby. Jest związany z ciepłymi murawami i ciepłolubnymi zaroślami, występuje także w ciepłolubnej jedlinie oraz w zaburzonych zbiorowiskach ruderalnych poddanych silnej presji człowieka (np. na wzgórzu czorsztyńskim).

Podstawowe zagrożenie stanowi zarastanie i co za tym idzie zacienienie oraz zanik mikrosiedlisk z odkrytą ziemią, które są konieczne do kiełkowania nasion. W związku z tym ochrona pszonaka wymaga stosowania zabiegów ochrony czynnej mających na celu nie dopuszczenie do zarośnięcia jego siedlisk przez zwarte zarośla czyli np. przeprowadzanie akcji odkrzaczania i podkaszania roślinności czy wprowadzenie ekstensywnego wypasu owiec i kóz.

Najliczniejsze stanowisko pszonaka pienińskiego znajduje się na wzgórzu zamkowym w Czorsztynie. Konserwacja ruin zamku wymaga od czasu do czasu wykonania prac ziemnych w miejscu występowania pszonaka. W takiej sytuacji należy zabezpieczyć możliwie jak największą partię nasion i wysiać je w miejscu, gdzie będzie mógł przetrwać (Wróbel, 2010).

Główne stanowiska pszonaka pienińskiego znajdują się na terenie administrowanym przez Pieniński Park Narodowy, który podejmuje różne działania z zakresu ochrony czynnej w celu ich zachowania: odkrzaczanie, przycinanie drzew, podsiewanie nasion z roślin hodowanych w ogródku skalnym przy Dyrekcji Parku.

W związku ze stosunkową niewielką liczebnością całego gatunku w celu zabezpieczenia puli genetycznej populacji nasiona zebrane w 2001 r. z dwóch największych populacji (Zamek Czorsztyn, Flaki) umieszczone zostały w banku nasion, prowadzonym przez Ogród Botaniczny – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej Polskiej Akademii Nauk w Powsinie. Utrzymywany jest on tam również w Kolekcji Flory Polskiej oraz hodowany w kilku innych ogrodach botanicznych (Wróbel, 2010).

W 2000 roku stwierdzono na osobnikach pszonaka na wzgórzu czorsztyńskim pasożytniczy grzyb Erysiphe cruciferarum. Podczas badań monitoringowych przeprowadzonych w latach 2014, 2015 i 2017 odnotowano spadek liczby osobników porażonych grzybem, co może być efektem dosiewania nasion pochodzących z uprawy.

Pszonak pieniński jest rośliną zielną o wysokości średnio od 50 do 120 cm. Łodyga jest pojedyncza, czasem u góry rozgałęziona. Liście lancetowate, szarozielone. Pojedyncze kwiaty niewielkie o czterech, żółtych płatkach mających długość około 1 cm są zebrane w kwiatostan (wydłużone grono). Owocem jest łuszczyna (o długości do około 6,5 cm) zawierająca liczne, drobne, rudobrązowe nasiona, których jedna roślina może wyprodukować ponad tysiąc.

Roślina dwuletnia (rzadziej wieloletnia) rozmnażająca się wyłącznie generatywnie (produkuje nasiona). Nasiona kiełkują jesienią lub zimują w łuszczynach i kiełkują dopiero wiosną. W kolejnym roku rozwija się rozeta liściowa, która zimuje. Roślina zakwita dopiero w następnym sezonie i kwitnie od czerwca do lipca. Kwiaty rozwijają się stopniowo i są zapylane przez motyle i błonkówki. Wydanie nasion kończy się najczęściej śmiercią rośliny.

• Na terenie Pienin spotkamy też inne gatunki pszonaków. Bardzo podobny do pszonaka pienińskiego ale rosnący tutaj sporadycznie jest pszonak jastrzębcolistny (Erysimum hieracifolium). Natomiast pszonak Wittmanna (Erysimum wittmanni), który jest częstszy w Pieninach od pszonaka jastrzębcolistnego wyraźnie różni się pokrojem od pszonak pienińskiego.