Rak szlachetny, rak rzeczny

Gromada: Stawonogi (Arthropoda)

Gromada: Pancerzowce, skorupiaki wyższe (Malacostraca)

Rząd: Dziesięcionogi (Decapoda)

Rodzina: Rakowate (Astacidae)

Rak szlachetny czyli inaczej rak rzeczny podlega w Polsce częściowej ochronie gatunkowej. Do końca XIX wieku był to gatunek pospolity na terenie całego kraju, obecnie jest to gatunek rzadki i wciąż ustępujący. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status VU (Vulnerable) – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie, taki sam status posiada w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Bezkręgowce. Rak szlachetny jest objęty dyrektywą siedliskową (załącznik V) oraz konwencją berneńską (załącznik III).

Gatunek zamieszkuje środkową Europę, od wschodniej Francji po zachodnią Rosję oraz od Grecji i Bułgarii po południową Skandynawię. Najwyższe stanowiska znajdują się w Alpach na wysokości około 1300 m n.p.m. W Polsce obecnie występuje nielicznie, na rozproszonych, izolowanych stanowiskach w różnych rejonach kraju, w tym na terenie Karpat np. w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Rodzime raki często padają ofiarą kłusownictwa dlatego oficjalnie nie podaje się dokładnych lokalizacji miejsc, w których występują.

Rak szlachetny najchętniej występuje w czystych, dobrze natlenionych wodach o charakterze naturalnym lub mało zmienionym przez człowieka, zarówno w niewielkich śródleśnych strumieniach i potokach górskich jak i w dużych nizinnych rzekach. Gatunek jest też spotykany w wodach stojących: izolowanych jeziorach, zbiornikach retencyjnych i powyrobiskowych (glinianki, żwirownie). Istotna dla tego gatunku jest możliwość skutecznego ukrycia się dlatego rak szlachetny wybiera odcinki rzek porośnięte drzewami (głównie olchą), o brzegach poprzerastanych korzeniami lub zbudowanych z materiału umożliwiającego kopanie nor (torf, glina). W strumieniach, potokach górskich, żwirowniach lub kamieniołomach raki wykorzystują jako schronienia zwałowiska kamieni i pnie zwalonych drzew (Strużyński, 2015).

Optymalne dla raka szlachetnego jest pH wody powyżej 6,5 i jest to gatunek wrażliwy na zmiany w tym zakresie ponieważ pH wpływa na wzrost, przeżywalność i odporność poszczególnych osobników. Woda ponadto musi być czysta i przejrzysta, pojawienie się w wodzie zawiesiny stanowi duże zagrożenie dla raków. W wielu miejscach, mimo zdawałoby się odpowiednich warunków środowiskowych, raki szlachetne nie występują gdyż przegrywają konkurencję z introdukowanymi obcymi gatunkami raków, najczęściej z rakiem pręgowatym zwanym amerykańskim (Orconectes limosus) lub rakiem sygnałowym (Pacifastacus leniusculus). Dodatkowo raki amerykańskie są potencjalnymi nosicielami Aphanomyces astaci powodującego dżumę raczą, mogącą doprowadzić do całkowitego i błyskawicznego (ok. 2 tygodnie w dużym jeziorze) wyeliminowania populacji raka szlachetnego (Strużyński, 2015). Raki szlachetne mogą być też wyjadane przez obce gatunki ryb np. trawiankę (Perccottus glenii) czy sumika karłowatego (Ameiurus nebulosus).

Ochrona bierna jest niewystarczającą formą ochrony tego gatunku, którego populacja cały czas maleje. Przyczynami takiego stanu rzeczy są przede wszystkim regulacja cieków, niewłaściwa gospodarka rybacko–wędkarska, rozprzestrzenianie się obcych gatunków raków oraz choroby. Wyniki monitoringu raka szlachetnego prowadzonego w latach 2016–2017 na wybranych stanowiskach, potwierdzają złą sytuację gatunku w Polsce. Jako duże zagrożenie dla wielu istniejących populacji wskazują bliską obecność populacji inwazyjnego raka amerykańskiego, który jest groźnym konkurentem rodzimych europejskich raków oraz nosicielem zwykle zabójczej dla nich raczej dżumy.

Autorzy raportu sugerują: Wydaje się, że głównym sposobem ochrony gatunku na terenie kraju jest zachowanie naturalnego biegu małych cieków gdzie znajdują się jeszcze stosunkowo liczne populacje raków szlachetnych. Ochrona taka powinna być kompleksowa i obejmować wszelkie małe cieki, aby zwiększyć szansę na kolonizację nowych stanowisk. Należy wziąć pod uwagę rozszerzenie metodyki monitoringu tak, aby można było nim objąć większą liczbę stanowisk (Strużyński, 2016–2017). W publikacji Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny czytamy ponadto W przypadku raka szlachetnego bardzo ważny jest monitoring, którego wyniki należy wykorzystać na potrzeby ochrony. Konieczne jest prowadzenie czynnej ochrony raka szlachetnego (jak również raka błotnego, będącego w identycznej sytuacji) poprzez rozród rodzimych raków w warunkach kontrolowanych i reintrodukcję podchowanego wylęgu do uprzednio wytypowanych wód.(…) Istotne jest ograniczanie działań degradujących wody płynące (np. regulacje, tzw. prace utrzymaniowe, zbiorniki zaporowe) i promowanie renaturyzacji cieków w celu poprawy funkcjonowania siedlisk i zwiększanie różnorodności przyrodniczej, w tym poprawy stanu populacji raka szlachetnego (Strużyński, 2015).

Rak szlachetny posiada szkielet zewnętrzny czyli pancerz. Patrząc od strony grzbietowej widać wyraźny podział ciała na dwie części: głowotułów oraz odwłok. Głowotułów powstał na skutek zrośnięcia się dwóch odcinków: głowy i tułowia, a granicę pomiędzy nimi wyraźnie wskazuje poprzeczny rowek zwany bruzdą karkową. Po bokach głowotułowia, w części tułowiowej, znajdują się dwa łukowato wygięte rowki, biegnące wzdłuż osi symetrii raka nazywane bruzdami skrzelowymi. Z przodu głowotułowia, pancerz zwieńczony jest ostrym wyrostkiem, tzw. kolcem czołowym zwanym rostrum. Po obu stronach rostrum, na specjalnych słupkach, znajdują się oczy raka, które mogą się obracać niezależnie od siebie w różne strony.

Za głowotułowiem znajduje się odwłok, nazywany popularnie „ogonem”, który składa się z sześciu ruchomych segmentów umożliwiających podwijanie całego odwłoka. Siódmy segment odwłoka różni się od pozostałych i zbudowany jest z pięciu płytek przypominających wachlarz. Jej środkowy płatowaty wyrostek jest zwany telsonem. Całkowita długość raka jest to odległość mierzona pomiędzy końcową krawędzią telsona a wierzchołkiem rostrum. Od strony brzusznej występuje XIX par odnóży pełniących różne funkcje: na głowie są to odnóża czuciowe i gębowe, na tułowiu odnóża gębowe i kroczne (w tym odnóża kroczne I pary, największe odnóża zakończone silnymi szczypcami), na tułowiu odnóża kopulacyjne oraz pływne.

Rak szlachetny osiąga dojrzałość płciową dopiero w wieku 4–5 lat (przy długości ciała 70–90 mm). Gody mają miejsce w okresie od połowy września do połowy listopada. W tym czasie znacznie zwiększa się aktywność samców, które nawet w ciągu dnia poszukują samic. Samce składają spermatofory na spodniej stronie ciała samic (może to trwać nawet kilkanaście godzin). Składanie jaj i zapłodnienie następuje kilka tygodni później. Samice ze złożonymi pod odwłokiem jajami prowadzą skryty tryb życia. Młode wylęgają się późną wiosną (w zależności od temperatury), po około 7–10 dniach linieją i usamodzielniają się czyli opuszczają odnóża odwłokowe samicy. Jedna samica składa około 70–250 jaj ale szacuje się, że spośród nich wiek dojrzały ma szansę osiągnąć zaledwie kilkanaście osobników. Raki są zaskakująco długowieczne, żyją do 15–20, a nawet 25 lat.

Rak szlachetny jest gatunkiem wszystkożernym, którego dieta jest uzależniona od dostępności pokarmu związanej najczęściej z porą roku. Wczesną wiosną i późną jesienią rak zjada najczęściej pokarm pochodzenia zwierzęcego: mięczaki, larwy owadów, inne skorupiaki, a nawet osłabione oraz martwe kręgowce (ryby, płazy). W miarę rozwoju roślin rak przestawia się na pokarm roślinny. Żeruje głównie na glonach z rodzaju ramienica (Chara), ale zjada także rośliny naczyniowe m.in. moczarkę kanadyjską czy grążele, a jesienią opadłe liście olchy.

• W Polsce oprócz raka szlachetnego zwanego rzecznym występuje jeszcze jeden rodzimy gatunek czyli rak błotny zwany stawowym (Astacus leptodactylus), który również jest objęty częściową ochroną gatunkową. Niestety obecnie najczęściej spotykanym w kraju rakiem jest inwazyjny gatunek obcy introdukowany z Ameryki Północnej czyli rak pręgowaty zwany amerykańskim, który wypiera nasze raki, a dodatkowo jest nosicielem śmiertelnej dla nich dżumy raczej. W hodowlach stawowych i akwarystycznych pojawia się jeszcze kilka innych gatunków raków, które mogą być również poważnym zagrożeniem dla naszych rodzimych gatunków czyli m.in. również pochodzące z Ameryki: rak sygnałowy (Pacifastacus leniusculus) oraz rak marmurkowy o sugerowanej przynależności gatunkowej Procambarus fallax f. virginalis, rozmnażający się partenogenetycznie. Pierwszy został już świadomie introdukowany w naszym kraju, a drugi jest stwierdzony w kilku krajach europejskich, a więc nie jest wykluczone, że również pojawi się u nas.

• Informacje na temat gatunków obcych w Polsce są gromadzone przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Na stronie projektu znajdziemy m.in. raka pręgowatego, raka sygnałowego oraz raka marmurkowego. Informacje w bazie danych Gatunki obce w Polsce nie są prawnie wiążące. Mają one charakter naukowy. Informacje, które mogłyby uzupełnić mapy występowania poszczególnych gatunków obcych, można przesyłać na adres: ias@iop.krakow.pl. Ponadto warta polecenia jest publikacja: Głowaciński, Z., Okarma, H., Pawłowski, J., Solarz, W. (red.) 2012. Gatunki obce w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.

• Na stronie Magazynu Przyrodniczego SALAMANDRA warto przeczytać dwa ciekawe artykuły o rakach: Raki w wodach Polski – ich dramaty i kariery, w którym znajdziemy m.in. historię pojawienia się dżumy raczej i raka amerykańskiego w Europie oraz Raki bez tajemnic. Jak rozróżniać występujące w Polsce gatunki?

• Weryfikacja stanowisk raków bywa przeprowadzana z wykorzystaniem umiejętności rozpoznawania raków po fragmentach pancerzy znajdowanych w odchodach wydry (Lutra lutra). Jak pisze autor wspomnianych powyżej artykułów Jeśli napotkamy kawałek rostrum i pancerza głowotułowia, możemy z blisko 100% pewnością określić, jaki raczek występuje w łowisku wydry.

• Przez wieki raki były łowione i zjadane i to dzięki dostępności również przez biedniejszych mieszkańców. W kraju słynna była zupa rakowa, a Polska była nawet eksporterem raków szlachetnych, głównie do Europy Zachodniej. W okresie międzywojennym eksport raków wynosił ponad 600 ton rocznie. W związku z całkowitym załamaniem się populacji obu rodzimych gatunków raków (też na skutek rabunkowej gospodarki), obecnie są one objęte ochroną gatunkową i ich połów jest zabroniony.

• Gdzie raki zimują? Pokazać komuś gdzie raki zimują oznacza zemścić się na nim w dotkliwy sposób. Wbrew przypuszczeniom raki nie zimują jednak w jakimś egzotycznym miejscu. Zimują po prostu zagrzebane w swoich norkach.

• Wytłumaczenie skąd wzięło się powiedzenie spiec raka znajdziemy m.in. na stronie internetowej Narodowego Centrum Kultury: SPIEC RAKA.

• A dlaczego gotowany rak robi się czerwony? Jak tłumaczy dr Tomasz Rożek w Pytaniach z Kosmosu w Radiowej Trójce: Raki za życia mogą mieć bardzo wiele różnych kolorów: brązowy, niebieski czy zielony, ale po ugotowaniu rzeczywiście są czerwone. Za ten kolor odpowiedzialny jest barwnik – astaksantyna. Wiąże się on w skorupie raka z białkiem zwanym krustocyjaniną. Barwnik i białko tworzą kompleks. Pod wpływem wysokiej temperatury połączenie to rozpada się i pozostaje jedynie sama astaksantyna, która nadaje pancerzowi skorupiaka czerwony kolor.

• Utarło się też, że raki chodzą do tyłu ale… raki chodzą najczęściej do przodu ale zaniepokojony odpływają szybko do tyłu!

• Tutaj równie ciekawe wytłumaczenie dlaczego rak to również nazwa choroby Co RAK ma z RAKA? oraz Dlaczego bobasy RACZKUJĄ? I czy ma to coś wspólnego z rakiem.

1. Edsman, L., Füreder, L., Gherardi, F., Souty-Grosset, C. 2010: Astacus astacus. The IUCN Red List of Threatened Species 2010: e.T2191A9338388. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2010-3.RLTS.T2191A9338388.en, dostęp 09.10.2023 r.

2. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., Dz.U. 1996 nr 58 poz., tzw. konwencja berneńska, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960580264, dostęp 01.11.2022.

3. Krzywosz, T., Śmietana, P., 2004: Astacus astacus (Linnaeus, 1758) Rak szlachetny, r. rzeczny, r. szerokoszczypcowy, Noble Crayfish. W: Głowaciński, Z., Nowacki. J., (red.) Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, https://www.iop.krakow.pl/pckz/opis8197.html?id=151&je=pl, dostęp 09.10.2023 r.

4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 09.10.2023 r.

5. Rożek T. 2019: Dlaczego raki robią się czerwone podczas gotowania? PYTANIA Z KOSMOSU. Trójka Polskie Radio, https://trojka.polskieradio.pl/artykul/2291873,dlaczego-raki-robia-sie-czerwone-podczas-gotowania, dostęp 11.10.2023.

6. Strużyński, W., 2015: Rak szlachetny Astacus astacus (Linnaeus, 1758). W: M. Makomaska-Juchiewicz, M. Bonk (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część IV. GIOŚ, Warszawa, s. 262–280, https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/publikacje/pojedyncze_metodyki_dla_gat_zwierzat/Rak-szlachetny-Astacus-astacus.pdf, dostęp 09.10.2023 r.

7. Strużyński, W., 2001: Raki w wodach Polski – ich dramaty i kariery. Salamandra. Magazyn Przyrodniczy. 1/2001 (14), Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, Poznań, https://magazyn.salamandra.org.pl/m14a02.html, dostęp 09.10.2023.

8. Strużyński, W., 2001: Raki bez tajemnic. Jak rozróżniać występujące w Polsce gatunki?. Salamandra. Magazyn Przyrodniczy. 1/2001 (15), Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, Poznań, https://magazyn.salamandra.org.pl/m14a02.html, dostęp 09.10.2023.

9. Strużyński, W. (koordynator), 2016–2017: Wyniki monitoringu raka szlachetnego Astacus astacus https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/wyniki/2015-2018/2016/zwierzeta/wyniki_monitoringu_zwierzat_2016-2017_rak_szlachetny.pdf, dostęp 09.10.2023.