Szafran spiski

Gromada: Rośliny naczyniowe (Tracheophyta)

Klasa: Magnoliopsida

Rząd: Szparagowce (Asparagales)

Rodzina: Kosaćcowate (Iridaceae)

Szafran spiski podlega w Polsce częściowej ochronie gatunkowej. Duża liczba stanowisk znajduje się na terenie parków narodowych: tatrzańskiego, babiogórskiego i gorczańskiego.

Subendemit zachodniokarpacki, co oznacza, iż występuje głównie w Karpatach Zachodnich. W Polsce rośnie w Tatrach, na Podhalu, Wzniesieniu Gubałowskim, Babiej Górze i Pilsku, w paśmie Wielkiej Raczy, w Gorcach, na Leskowcu w Beskidzie Małym. Poza Karpatami ma pojedyncze stanowiska w Kotlinie Sandomierskiej.

Występuje masowo, tworząc barwne kobierce, na koszonych i wypasanych łąkach w reglu dolnym, rzadziej w reglu górnym, wyjątkowo w piętrze kosówki.

Gatunek jest związany z koszonymi i wypasanymi łąkami użytkowanymi ekstensywnie dlatego zagraża mu zaprzestanie gospodarowania na tych terenach i w związku z tym brak nawożenia przez wypasane zwierzęta oraz zarastanie jego siedlisk wyższą roślinnością. Aby temu zapobiec, parki narodowe wprowadzają na swoim obszarze tzw. wypas kulturowy (w zakresie na jaki pozwalają im środki finansowe). Na terenach o masowym ruchu turystycznym, krokusom zagraża też wydeptywanie w okresie kwitnienia przez żądnych zdjęć turystów.

Krokus jest rośliną wieloletnią. Wczesną wiosną (marzec–kwiecień, czasami nawet luty), często jeszcze pomiędzy płatami śniegu, z podziemnej bulwy rozwija się pojedynczy, duży kwiat średnicy od 2,5 do 5 cm. Podziemna bulwa jest spiżarnią, w której poprzedniego roku zostały zgromadzone składniki pokarmowe umożliwiające tak wczesny wiosenny rozwój kwiatów. Odżywcze walory bulw doceniają również dziki, które w ich poszukiwaniu, często rozkopują duże powierzchnie górskich polan. Co ciekawe kwiat krokusa wyrasta bezpośrednio z ziemi, w której pozostaje zagłębiona dolna część słupka wraz z zalążnią. W razie niekorzystnych warunków, na przykład opadów śniegu, kwiat szczelnie się zamyka i w ten sposób może przetrwać nawet kilkanaście dni. Kwiaty zamykają się też każdego wieczora i otwierają rano. Kilka długich, wąskich, lśniących liści odziomkowych z białym paskiem biegnącym przez środek rozwija się dopiero kiedy kwiaty kończą kwitnienie. Liście zaczynają zasychać pod koniec czerwca. Fioletowoliliowy (lub rzadziej biały) nie zróżnicowany na kielich i koronę kwiat rozpoznaje niemal każdy. Jak jednak wyglądają owoce krokusa? To wysuwająca się z ziemi na wydłużającej się szypułce, niepozorna, brunatna torebka z licznymi nasionami.

• Nasiona krokusów posiadają elajosomy czyli tzw. ciałka mrówcze. Elajosom, bogaty w tłuszcze i węglowodany wyrostek na nasionach niektórych roślin, jest pokarmem dla mrówek, które dzięki niemu przyczyniają się do rozsiewania nasion.
• Masowe pojawy krokusa spiskiego w Tatrach są ogromną atrakcją i przyciągają tysiące turystów. Niemal każdy chce sobie wtedy zrobić piękne zdjęcie z ukwieconą polaną na tle górskiego krajobrazu bez tłumu ludzi w tle.... Niestety wiele osób nie przejmuje się wtedy zupełnie losem roślin i poruszając się poza szlakami turystycznymi wydeptuje krokusy. Tatrzański Park Narodowy, w ramach wolontariatu, uruchamia w tym okresie tzw. „krokusowy patrol”. Jak czytamy na stronie TPN celem patrolu jest kanalizacja ruchu turystycznego w rejonie szlaków turystycznych, zapobieganie negatywnym zachowaniom (wydeptywanie, śmiecenie, używanie dronów) oraz edukacja na temat ochrony przyrody we współpracy ze służbami terenowymi TPN i Strażą Parku. Warto dodać, że program "Wolontariat dla Tatr" działa w Tatrzańskim Parku Narodowym od 2007 r. i obejmuje różnorodne zadania, w których można wziąć udział jako wolontariusz. Uzupełniana na bieżąco lista zadań znajduje się na stronie Parku: https://tpn.pl/wspieraj/wolontariat.
• Część botaników uważa krokusa spiskiego za podgatunek krokusa wiosennego (Crocus vernus), który oprócz naturalnego występowania w Europie jest też szeroko rozpowszechnioną w naszych ogrodach i parkach rośliną ozdobną.
• Szafran czyli najdroższa przyprawa świata, znana od ponad 3000 lat powstaje z wysuszonych i sproszkowanych znamion szafranu uprawnego (Crocus sativus). Gatunek ten pochodzi prawdopodobnie z Azji, obecnie nie jest znana jego forma dzika.