Zimowit jesienny

Gromada: Rośliny naczyniowe (Tracheophyta)

Klasa: Magnoliopsida

Rząd: Liliowce (Liliales)

Rodzina: Zimowitowate (Colchicaceae)

Zimowit jesienny jest rośliną objętą w Polsce częściową ochroną gatunkową (do 2004 roku był pod ścisłą ochroną). Na światowej czerwonej liście IUCN zimowit posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski.

Zimowit jesienny występuje w zachodniej, środkowej i południowej Europie. Na terenie Polski osiąga północną granicę zasięgu, a jego stanowiska znajdują się w niższych położeniach Sudetów i Karpat, pasie wyżyn i w południowej części nizin, na północy po Wielkopolskę.

Rośnie, miejscami bardzo licznie, na wilgotnych, żyznych łąkach kośnych, w górach położonych w reglu dolnym i w piętrze pogórza.

Zimowit jest związany z półnaturalnymi siedliskami, które powstały w wyniku działalności człowieka i są utrzymane dzięki ekstensywnej gospodarce rolnej. Zarzucenie gospodarowania (koszenia), co ma miejsce w wielu rejonach Karpat, powoduje zarastanie tych siedlisk i zanik stanowisk zimowita.

Zimowit jesienny jest rośliną wieloletnią o wysokości średnio do 20 cm z jajowatą, brunatną bulwą w twardej łupinie. Posiada dość osobliwy cykl życiowy. Delikatne, liliowobiałe, rzadziej białe kwiaty, wyrastające wprost z bulwy (bez łodygi i liści), pojawiają się dopiero późnym latem i jesienią (od sierpnia do października). Z jednej bulwy wyrasta od 1 do 3 stosunkowo dużych (do 20 cm długości) kwiatów posiadających 6 działek, 6 pręcików oraz słupek z trzema długimi szyjkami i co niezwykłe, z zalążnią zagłębioną w ziemi! Pyłek do zalążni dociera dopiero po kilku miesiącach od zapylenia (w zimie) i nasiona rozwijają się pod ziemią. Na wiosnę z bulwy wyrasta krótki pęd z dwoma lub trzema długimi, sztywnymi, lancetowatymi liśćmi podobnymi do liści tulipana. Skrywają one pomiędzy sobą, twardą, zieloną torebkę nasienną (3–4 cm długości) z czarnymi nasionami, która otwiera się pękając do połowy na trzy części. Następnie liście zasychają (w czerwcu już często nie ma po nich śladu) i roślina przechodzi w okres letniego spoczynku, po którym jesienią ponownie zakwita. Ponadto zimowit rozmnaża się również generatywnie za pomocą bulw.

• Polska nazwa rośliny nawiązuje do okresu, w którym kwitnie (jesień) – zimowit czyli „witający zimę”. Jak podaje Marek Styczyński w swojej książce Zielnik podróżny. Rośliny w tradycji Karpat i Bałkanów, roślina posiada też wiele nazw zwyczajowych: bąchory, paluchy, rozsiad, zimokwit, zimostrawka.

• Podobne siedlisko, a przede wszystkim wygląd kwiatów powoduje, że bardzo często zimowit jest mylony z szafranem (krokusem) spiskim (Crocus scepusiensis), z którym nie jest, wbrew pozorom, blisko spokrewniony. Ponadto krokus kwitnie, w przeciwieństwie do zimowita, wczesną wiosną. Chociaż ostatnio z powodu bardzo długiej i ciepłej jesieni zdarzało się, że krokusy zakwitały również jesienią… Oba kwiaty odróżnić od siebie można jednak licząc pręciki, zimowit ma ich 6, a krokus tylko 3.

• Warto pamiętać, że zimowit jest rośliną trującą ponieważ zdarza się, że jego liście są mylone z liśćmi jadalnego czosnku niedźwiedziego (Allium ursinum)!

• Silnie trujące są wszystkie części rośliny. Zawierają wiele różnych alkaloidów, z których najważniejszym jest kolchicyna. W medycynie kolchicyna jest wykorzystywana m.in. do leczenia dny moczanowej. Wysoka toksyczność powoduje, że nie bywa stosowana w leczeniu przewlekłym gdyż jej zażywanie powoduje różne poważne skutki uboczne. Kolchicyna, ze względu na zdolność wywoływania mutacji genetycznych jest też przedmiotem zainteresowania w genetyce oraz biotechnologii.

• Cytując za autorem, wspomnianego już Zielnika podróżnego: Łacińska nazwa zimowita – Colchicum, wzięła się z opowieści o tym jak Medea, mieszkanka Kolchidy i uczennica bogini Hekate, przez wiele dni i nocy szukała magicznej rośliny, która miała moc przywracania życia. Z kropel tajemnego odwaru, które spadły na ziemię wyrosły zimowity.

• W rejonie Karpat zimowit jest znaną rośliną leczniczą i magiczną. Surowcem zielarskim są nasiona i bulwy, z których otrzymuje się preparaty przeciwbólowe i przeciwzapalne.

• Zimowit jest też uprawiany jako roślina ozdobna. W uprawie spotykane są najczęściej bardziej efektowne odmiany mieszańcowe z tego rodzaju.