Kozica tatrzańska

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Ssaki (Mamalia)

Rząd: brak polskiej nazwy (Cetartiodactyla)

Rodzina: Wołowate, krętorogie, pustorogie, pustorożce (Bovidae)

Gatunek: Kozica północna Rupicapra rupicapra

Podgatunek: Kozica tatrzańska Rupicapra rupicapra tatrica

Kozica objęta jest w Polsce ochroną ścisłą i wymaga ochrony czynnej. Kozica północna, której podgatunkiem jest kozica tatrzańska, na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski. Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona (2022 r.) uznaje kozicę w naszym kraju za gatunek krytycznie zagrożony (CR – Critically endangered). Kozicę obejmują również dyrektywa siedliskowa (załącznik II i V, gatunek priorytetowy) oraz konwencja berneńska (załącznik III).

Kozica północna występuje na obszarach górskich Europy i Azji Mniejszej, tworząc kilkanaście izolowanych od siebie populacji. Podgatunek kozica tatrzańska znany jest wyłącznie z terenu Polski i Słowacji. W Polsce zasiedla jedynie Tatry Wysokie i Tatry Zachodnie w granicach Tatrzańskiego Parku Narodowego. Niewielka populacja kozicy zamieszkuje Masyw Śnieżnika Kłodzkiego w Sudetach są to jednak kozice północne introdukowane z Alp w Sudety po stronie czeskiej i przechodzące stamtąd do Polski.

Co roku w Tatrach odbywają się wiosenne oraz jesienne liczenia kozic. W 2022 r. podczas jesiennego liczenia po polskiej stronie zanotowano 364 kozice, po słowackiej – 858, co daje nam łącznie 1222 osobniki na terenie Tatr. (…) w tym 98 młodych urodzonych tej wiosny (8,0% całej populacji) czytamy na stronie Tatrzańskiego Parku Narodowego.

Kozica tatrzańska jest ssakiem górskim spotykanym w strefie pięter roślinnych: regla górnego (lasów iglastych), subalpejskim (kosodrzewiny), alpejskim (halnym z murawami wysokogórskimi) oraz subniwalnym (turniowym z dominacją nagich skał). Poza okresem zimy kozica tatrzańska unika lasu, preferuje piętro alpejskie oraz piętro subalpejskie, gdzie wśród zarośli kosodrzewiny rodzi młode. Miejsca rokrocznie wykorzystywane w czasie przychodzenia na świat młodych są nazywane kotelnicami.

W Tatrach kozicę spotykamy w zakresie wysokości od 1350 m n.p.m. po najwyższy szczyt Gerlach 2654 m n.p.m. Najczęściej jednak zwierzęta te przebywają w strefie wysokości od 1700 do 2200 m n.p.m. (…) Rozmieszczenie przestrzenne kozic uzależnione jest w głównej mierze od pory roku, warunków pogodowych i dostępności pożywienia. Latem, w dni upalne, najczęściej można spotkać je w piętrze hal i turni na stokach północnych, a zimą, w dni mroźne i wietrzne, w piętrze kosodrzewiny na stokach południowych (Pęksa, 2009).

Podstawowymi czynnikami, które mogą negatywnie wpływać na liczebność populacji kozicy tatrzańskiej są: zmiany warunków klimatycznych, wzrost liczby drapieżników, nadmierny ruch turystyczny, a zwłaszcza rozwój nowych form turystyki górskiej uprawianych często poza wyznaczonymi do tego celu miejscami, ogólne zanieczyszczenie środowiska obniżające naturalną odporność zwierząt na choroby oraz na szczęście już w coraz mniejszym stopniu kłusownictwo (Pęksa, 2009). Do głównych naturalnych drapieżników polujących na kozice zaliczamy rysia, wilka, niedźwiedzia oraz orła przedniego. Bardzo niebezpieczna dla kozic jest presja ze strony dużego ruchu turystycznego. Płoszenie (np. w wyniku działania kolei linowych, ruchliwych tras narciarskich, przelotów drona czy helikoptera, głośnych krzyków, rzucania kamieniami) może być przyczyną upadków zwierząt z dużej wysokości, a także obniżać ich sukces rozrodczy –kozice przenoszą się w spokojniejsze ale bardziej niebezpieczne miejsca.

Dane historyczne z ostatnich 150 lat pokazują, iż kozica tatrzańska w tym okresie cztery raz znalazła się na granicy wymarcia (w połowie XIX w., w czasie pierwszej i drugiej wojny światowej oraz w latach 90. XX w.). Przyczyną trzech pierwszych spadków liczebności było zabijanie kozic przez człowieka oraz masowy wysokogórski wypas owiec i bydła. Nie wiadomo natomiast co dokładnie spowodowało załamanie się populacji kozicy pod koniec XX w (w całych Tatrach zaobserwowano wtedy nie więcej niż zaledwie 220 osobników). Być może stało się tak za sprawą osłabienia puli genowej – pamiętajmy, że populacja kozicy tatrzańskiej jest bardzo mała i izolowana. Tymczasem przyjmuje się, że do przeżycia populacji w naturalnych warunkach, w perspektywie czasowej dłuższej niż kilkanaście pokoleń, minimalna efektywna wielkość powinna wynosić co najmniej 500 osobników, a w rzeczywistości nawet dwukrotnie więcej, co pozwoli uniknąć zjawiska tzw. dryfu genetycznego (Pęksa, 2009).

Cała tatrzańska populacja kozicy zamieszkuje tereny objęte ochroną w ramach istniejących tam parków narodowych (polski TPN oraz słowacki TANAP), ze względu jednak na swoją niedużą liczebność oraz zamieszkiwanie bardzo wrażliwych na wszelkie zmiany klimatyczne terenów należy ją uznać za zagrożoną wyginięciem. Działania ochronne powinny polegać na zwalczaniu kłusownictwa, okresowym zamykaniu szlaków w okresie wykotów, ograniczaniu penetracji terenu poza szlakami, nieudostępnianiu nowych terenów do wspinaczki wysokogórskiej, bezwzględnym egzekwowaniu zakazu używania lotni i paralotni na terenie parku (Zięba i Krzan, 2010).

Jednym z głównych założeń ochrony kozicy w Tatrach powinno być traktowanie kozic żyjących po obu stronach granicy jako jednej populacji i dostosowanie do tego założenia działań ochronnych podejmowanych wspólnie przez strony polską i słowacką.

Kozica jest stosunkowo niedużym ssakiem kopytnym, krępym, mocno zbudowanym, trochę podobnym do kozy domowej. Samce kozicy są większe od samic. Masa ciała dorosłych samców wynosi 20–48 kg, a samic 18–40 kg. Warto tutaj zwrócić uwagę, że podane zakresy są dość szerokie co wynika ze znacznych wahań masy ciała kozicy w ciągu roku. Najwyższą masę zwierzęta osiągają jesienią kiedy zgromadzą na zimę zapasy tłuszczu. Długość ciała kozicy dochodzi do 110–135 cm, a wysokość w kłębie do 70–85 cm.

Głowa kozicy jest niewielka z czarnymi nozdrzami, dużymi oczami o brązowej tęczówce oraz ze stosunkowo długimi uszami. Zarówno samce jak i samice posiadają smukłe, u podstawy proste natomiast na szczycie hakowato zagięte do tyłu rogi zwane hakami (do 25 cm długości), które są osadzone względem głowy prostopadle i najczęściej czarne, rzadziej popielate. Tuż za nimi znajdują się parzyste gruczoły, służące do znakowania terytorium. Ogon jest krótki, z włosami osiąga zaledwie do 10 cm długości. Nogi są silne i mocno umięśnione, zaopatrzone w duże, dobrze przystosowane do poruszania się w skalistym terenie racice: (…) brzegi racic są twarde i zabezpieczają przed poślizgnięciem się na lodzie i śniegu, miękka i elastyczna część środkowa racic przylega ściśle do gładkich skał, a fałd skóry rozpięty między piętkami racic zapobiega zapadaniu się w śniegu i błocie (Zięba i Krzan, 2010). U kozicy występuje dymorfizm płciowy. Samce są większe i cięższe, posiadają masywniejsze i mocniej zakrzywione rogi oraz w okolicy moczowo-płciowej charakterystyczny pędzel (Gąsienica-Byrcyn, 2004).

Kozica posiada dwuwarstwową okrywę włosową. Pierwszą warstwę stanowią włosy długie, a drugą delikatne białosiwe włosy wełniste. Ubarwienie ciała kozicy jest dość zmienne i uzależnione od pory roku. Latem jest jaśniejsze, dominuje kolor szarobrązowy lub płoworudy. Wzdłuż grzbietu biegnie pręga czarnych, dłuższych włosów, stroszonych w razie zaniepokojenia zwierzęcia. Szata zimowa jest ciemniejsza, czarna z ciemnobrązowym odcieniem. Pysk, policzki, podgardle, brzuch i pośladki są białe lub białożółte. Bardzo charakterystycznie ubarwiona jest głowa kozicy: na jasnym tle widoczne są bardzo kontrastowe, biegnące symetrycznie po bokach głowy od nozdrzy do nasady uszu pasy czarnych włosów. Kozice linieją (czyli zmieniają sierść) dwa razy w roku. Futro zimowe jest długie i gęste, natomiast letnie owłosienie jest krótkie. Wymiana sierści z zimowej na letnią ma miejsce na przełomie czerwca i lipca, natomiast z letniej na zimową na przełomie września i października (Pęksa, 2009).

Kozica jest gatunkiem terytorialnym, żyje w stadach zwanych kierdelami, które liczą od 5 do 15 osobników. Trudne warunki atmosferyczne powodują, że czasem mniejsze grupy kozic łączą się przejściowo w większe stada, mogące liczyć nawet do 40 osobników. Kierdel tworzą kozy z tegorocznymi koźlętami oraz młode samce w wieku do 3 lat. Dorosłe, starsze samce żyją zwykle samotnie, a młodsze tworzą grupy składające się zwykle z 2 do 4 osobników. Kierdelowi przewodzi najsilniejsza i najbardziej doświadczona samica, najczęściej prowadząca młode. Od jej doświadczenia zależy czy stado przetrwa surową zimę i czy uda mu się uniknąć różnych niebezpieczeństw jak drapieżniki czy upadki z dużej wysokości.

Ruja czyli okres godowy u kozicy trwa od końca października do grudnia. W czasie rui do stad kóz przyłączają się samce. Ciąża trwa około 170 dni w związku z czym młode osobniki przychodzą na świat od końca kwietnia do początku czerwca. Koza rodzi najczęściej jedno, rzadziej dwa koźlęta, które po kilku godzinach potrafią już podążać za matką. Przez pierwsze dwa tygodnie żywią się wyłącznie mlekiem matki, a potem stopniowo przechodzą na pokarm roślinny, ale mlekiem są karmione jeszcze do pierwszej zimy. Pozostają przy matce około półtora roku a nawet dłużej.

Kozice prowadzą dzienny tryb życia, ze szczytem aktywności wcześnie rano i wieczorem w lecie lub w godzinach popołudniowych w zimie. Są roślinożerne, a w ich diecie znajduje się około 120 gatunków roślin (drzewa, krzewy, krzewinki, trawy, byliny, mchy i porosty). Latem w ich jadłospisie znajdziemy głównie trawy i byliny (stanowiące nawet do 85% pokarmu). Zimą pożywienie jest często wygrzebywane spod śniegu, wciąż dominują w nim trawy i byliny ale kozice zjadają również dużo krzewinek np. borówkę czarną oraz porostów np. chrobotka reniferowego (po około 30%), włączają też do swojej diety drzewa i krzewy m.in. świerk, jarzębinę i kosodrzewinę.

• Odpowiedź na pytanie Gdzie i jak obserwować kozice? Znajdziemy w artykule na stronie Tatrzańskiego Parku Narodowego, który zawiera również informacje o tym jak się zachować, w razie bliskiego spotkania z tym zwierzęciem. Nie wspomniano w nim o zakazie dokarmiania kozic przez turystów zapewne dlatego, że dotyczy on wszystkich zwierząt na terenie parku narodowego i dla autora artykułu było to oczywiste .

• Kozica tatrzańska jest reliktem glacjalnym. W wyniku długotrwałej izolacji kozic zamieszkujących Tatry od pozostałych populacji tego gatunku, doszło do powstania odrębnego podgatunku różniącego się m.in. wielkością czaszki oraz zachowaniem. Jak to się stało? Otóż po ustąpieniu zlodowacenia roślinność leśna wkroczyła na tereny górskie, a obszary pokryte niską roślinnością tundrową będące siedliskiem kozicy zachowały się tylko w najwyższych pasmach stanowiąc izolowane od siebie wyspy. Izolacja ta doprowadziła do powstania populacji wyspowych obejmujących góry środkowej i południowej Europy, a także Azji Mniejszej i Kaukazu, a w efekcie do wyodrębnienia się poszczególnych podgatunków.

• Rogi kozicy czyli haki wykorzystuje się do oznaczania wieku poszczególnych osobników. Wiek określa się na podstawie karbów odkładających się rokrocznie w postaci obrączek przyrostu na rogach (Pęksa, 2009).

• Na kozicę w przeszłości intensywnie polowano (głównie dla mięsa) co doprowadziło niemal do całkowitego wytępienia tego gatunku w Tatrach w XIX w. Udało się go ocalić dzięki zabiegom naukowców, które przyczyniły się do uchwalenie przez Sejm Krajowy we Lwowie w 1868 r. ustawy chroniącej kozicę (i świstaka). Skuteczne, jak się okazało, działania ochronne, oprócz ustanowienia odpowiedniego prawa objęły również prowadzenie działań uświadamiających potrzebę ochrony kozicy oraz powołanie straży zwierzyny w Tatrach.

• Od kozicy tatrzańskiej wywodzą się lokalne, tatrzańskie nazwy np. Kozi Wierch, Kozia Dolina, Kozi Grzbiet.

• Kozica była i jest popularnym motywem ludowym malowanym na szkle i rzeźbionym, jest też często bohaterką ludowych podań, piosenek oraz pieśni.

1. Anderwald, P., Ambarli, H., Avramov, S., Ciach, M., Corlatti, L., Farkas, A., Jovanovic, M., Papaioannou, H., Peters, W., Sarasa, M., Šprem, N., Weinberg, P. & Willisch, C. 2021. Rupicapra rupicapra (amended version of 2020 assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2021: e.T39255A195863093. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2021-1.RLTS.T39255A195863093.en, dostęp 05.11.2022 r.

2. Gąsienica-Byrcyn, W., 2004: Kozica tatrzańska. Rupicapra rupicapra tatrica (Blahout, 1971). W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 6, s. 469–473, https://natura2000.gdos.gov.pl/files/artykuly/52961/4006_Kozica_tatrzanska.pdf, dostęp 06.09.2023.

3. Głowaciński, Z., 2022: Czerwona Lista Kręgowców Polski – wersja uaktualniona. Chrońmy przyrodę ojczystą, 78/2/2022, s. 28–67, http://panel.iop.krakow.pl//uploads/wydawnictwa_artykuly/3b904a0bd23e641f69c8f40be35324ccd670ad69.pdf, dostęp 11.11.2022 r.

4. Pęksa, Ł., 2009: Kozica. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane, https://tpn.pl/poznaj/zwierzeta/kozica, dostęp 22.08.2023 r.

5. Rabiasz, J., 2022: Za nami jesienne liczenie kozic. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane, https://tpn.pl/nowosci/policzylismy-kozice-2, dostęp 11.11.2022 r.

6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 2016 poz. 2183, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183, dostęp 05.11.2022 r.

7. Zięba, F., Krzan, P., 2010: Kozica tatrzańska Rupicapra rupicapra tatrica (Blahout, 1971). W: Makomaska-Juchiewicz M. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część I, s. 392–408. GIOŚ, Warszawa, https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/publikacje/Monitoring-gatunkw-zwierzt.-Przewodnik-metodyczny.-Cz-I.pdf, dostęp 05.11.2022 r.