Torfowce

Gromada: Mchy (Bryophyta)

Klasa: Torfowce (Sphagnopsida)

Rząd: Torfowce (Sphagnales)

Rodzina: Torfowcowate (Sphagnaceae)

Obecnie w Polsce tylko torfowiec Lindberga (Sphagnum lindbergii) objęty jest ochroną ścisłą natomiast pozostałe 35 gatunków objęte jest ochroną częściową. Rodzaj torfowiec został wymieniony w dyrektywie siedliskowej (załącznik V) i uznany za takson o znaczeniu wspólnotowym nie wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000. Niektóre gatunki torfowców zostały uznane za zagrożone w skali naszego kraju.

Na świecie rodzaj torfowiec liczy około 150–200 gatunków i jest spotykany od Arktyki na północy do Subantarktyki na południu. Co ciekawe niektóre gatunki występują zarówno na półkuli północnej, jak i południowej (tzw. gatunki bipolarne).

W Polsce torfowce rosną na terenie całego kraju. W Karpatach, Sudetach i na Pomorzu są częstym składnikiem flory, rzadziej spotkać je można na Pogórzu Karpackim i Sudeckim, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w pobliżu dużych aglomeracji miejskich oraz na obszarach rolniczych. Poszczególne gatunki różnie radzą sobie z antropopresją, część występuje tylko na siedliskach naturalnych, inne także na siedliskach wykształconych przez człowieka np. w opuszczonych wyrobiskach, rowach melioracyjnych, nieużytkowanych stawach, lasach gospodarczych. W górach torfowce dochodzą do piętra alpejskiego, np. w Tatrach rosną jeszcze powyżej 2000 m n.p.m. Niektóre gatunki są bardzo pospolite natomiast inne posiadają na terenie naszego kraju pojedyncze stanowiska.

Wymagania ekologiczne poszczególnych gatunków torfowców są zróżnicowane, ale ich wspólną cechą jest występowanie na siedliskach podmokłych i wodnych. Poszczególne gatunki są jednak w różnym stopniu związane z wodą i mogą być bardziej lub mniej odporne na zalewanie. Dlatego np. na torfowisku wysokim jedne gatunki tworzą zanurzone w wodzie „dolinki” (np. torfowiec brodawkowaty S. papillosum), a inne wystające ponad wodę „kępki”. (np. torfowiec magellański S. magellanicum).

Istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój torfowców jest światło. Część gatunków torfowców jest cieniolubna w związku z czym są to gatunki spotykane w zbiorowiskach leśnych np. występujący zarówno na niżu jak i w górach torfowiec nastroszony (S. squarrosum). Wiele gatunków torfowców jest natomiast światłolubna i związana z siedliskami otwartymi np. wspomniany wcześniej torfowiec brodawkowaty. Jak już wyżej odnotowano niektóre gatunki występują tylko na stanowiskach naturalnych inne dobrze radzą sobie na stanowiskach antropogenicznych (np. torfowiec frędzlowany S. fimbriatum czy torfowiec nastroszony S. squarrosum).

Ze względu na stosunki troficzne, wyróżnić można gatunki siedlisk eutroficznych, mezotroficznych i oligotroficznych. Gatunki związane z siedliskami eutroficznymi czyli bogatymi w składniki odżywcze występują m.in. w lasach łęgowych, w podmokłych lasach mieszanych i na żyznych torfowiskach niskich (np. torfowiec frędzlowany S. fimbriatum). Gatunki mezotroficzne spotkamy w wilgotnych borach, na młakach, okrajkach torfowisk i w śródleśnych zabagnieniach (np. torfowiec kończysty S. fallax). Torfowce siedlisk oligotroficznych czyli ubogich w składniki odżywcze, związane są wybitnie z torfowiskami wysokimi (np. torfowiec czerwonawy S. rubellum).

Torfowce odnotowano w wielu różnorodnych siedliskach, są to m.in.: jeziora i starorzecza, niskie, wysokie i przejściowe torfowiska, ziołorośla, bory i lasy bagienne, lasy łęgowe, górskie bory świerkowe, lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich, zarośla kosodrzewiny, murawy bliźniczkowe, wrzosowiska, a także nieużytkowane stawy rybne i rowy melioracyjne, doły potorfowe, porzucone wyrobiska, lasy gospodarcze.

Głównym zagrożeniem dla torfowców są zmiany stosunków hydrologicznych (melioracje odwadniające, prace budowlane, osuszanie terenów podmokłych) oraz zanieczyszczanie środowiska. Bardzo dużym zagrożeniem może też być pozyskiwanie torfu lub torfowców, głównie na potrzeby ogrodnictwa.

Torfowce występują na terenie większości parków narodowych i wielu rezerwatów przyrody gdzie podlegają zwykle ochronie biernej. Objęcie torfowców ochroną gatunkową nie wpłynęło znacząco na ochronę ich stanowisk. Wynika to głównie z bardzo niskiej świadomości społecznej na temat ochrony mszaków. Z tego powodu informacje o stanowiskach rzadkich gatunków należałoby przesłać do instytucji i osób zarządzających danym terenem aby nie doszło do przypadkowego zniszczenia tych stanowisk.

Ochrona torfowców powinna obejmować działania zmierzające do zachowania odpowiednich stosunków wodnych na danym siedlisku oraz w wielu przypadkach na koszeniu i odkrzaczaniu zarastających terenów. Stanowiska rzadkich gatunków powinny zostać otoczone strefami ochronnymi. Warto byłoby również przeprowadzić dokładniejsze badania nad liczebnością i rozmieszczeniem poszczególnych gatunków.

Należące do mszaków mchy torfowce to rośliny zarodnikowe z regularną przemianą pokoleń z dominującym pokoleniem płciowym czyli gametofitem, na którym tworzą się organy rozmnażania płciowego: rodnie z komórką jajową i plemnie. Większość gatunków torfowców jest dwupienna co oznacza, że rodnie i plemnie znajdują się na różnych roślinach, zdarzają się też gatunki jednopienne, a nawet gatunki, u których jedne osobniki są dwu- a inne jednopienne (np. torfowiec błotny S. palustre).

Po zapłodnieniu z zygoty wyrasta sporofit, na stałe złączony z gametofitem i od niego uzależniony. U torfowców sporofit jest niewielki, zbudowany z zarodni oraz stopy i wyniesiony do góry na zielonej nibynóżce (pseudopodium) należącej do gametofitu. Kulistą zarodnię zamyka płaskie wieczko, a całość przykrywa cienki, przezroczysty czepek. W dojrzewającej zarodni powstają haploidalne, bardzo małe zarodniki (22–42 µm), które w zależności od gatunku są gładkie lub brodawkowane i różnie zabarwione. Zarodniki kiełkują w blaszkowaty splątek, z którego później wyrasta właściwy gametofit.

U torfowców ze splątka wyrasta wzniesiona, ulistniona i silnie rozgałęziona łodyga. Charakteryzuje się ona nieograniczonym wzrostem tzn. górne jej partie cały czas rosną a dolne stopniowo obumierają. Na szczycie łodygi, najmłodsze gałązki ułożone bardzo gęsto tworzą tzw. główkę. Liście (…) zbudowane są z jednej warstwy ale z dwóch rodzajów komórek: dużych i martwych komórek wodonośnych otoczonych spiralnymi zgrubieniami i posiadających otworki umożliwiające szybkie napełnianie wodą oraz z żywych, wąskich i wydłużonych komórek asymilacyjnych otaczających komórki wodonośne (Wójciak, 2003). Dzięki komórkom wodonośnym torfowce potrafią magazynować bardzo duże ilości wody.

Zapłodnienie następuje najprawdopodobniej między późną jesienią a wczesną wiosną, natomiast zarodniki dojrzewają od wiosny do środkowego lata. Dojrzałe zarodnie mają szczelne ściany i w okresie suchym, wzrastające wewnątrz ciśnienie powoduje gwałtowne oderwanie czepka i uwolnienie zarodników. Torfowce nie wytwarzają specjalnych struktur związanych z rozmnażaniem wegetatywnym, natomiast mogą regenerować się z niewielkich fragmentów łodyżek lub gałązek (Stebel za Daniels, Eddy 1990).

Torfowce występują najczęściej w dość dużych populacjach, które w sprzyjających warunkach np. w przypadku torfowisk wysokich i przejściowych, mogą obejmować powierzchnię wielu hektarów i pełnić w przyrodzie kilka niezwykle ważnych funkcji takich jak wiązanie dwutlenku węgla będącego gazem cieplarnianym oraz retencjonowanie wody. W czasie wiosennych roztopów oraz ulewnych deszczy torfowce zatrzymują duże ilości wody zmniejszając tym samym ryzyko powodzi. Następnie woda ta stopniowo parując ma wpływ na kształtowanie lokalnego mikroklimatu oraz łagodzenie skutków ewentualnej suszy. Mchy pełnią również rolę naturalnego filtra zatrzymującego różnego rodzaju zanieczyszczenia. Są pożywieniem i schronieniem dla wielu gatunków zwierząt. Na torfowiskach z obumierających szczątków torfowców powstają pokłady torfu, które dla człowieka stanowią ważny zapis historii danego terenu.

• Torfowce są zwykle niewielkich rozmiarów i mają długość kilkunastu centymetrów ale niektóre gatunki wodne w sprzyjających warunkach mogą osiągać znaczne rozmiary np. torfowiec szpiczastolistny (S. cuspida) rosnąc w dołach potorfowych może dorastać nawet do metra długości!

• Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą są jednym z typów siedlisk priorytetowych objętych dyrektywą siedliskową, ich podtypem są karpackie torfowiska wysokie. Występują one na Podhalu (Kotlina Orawsko-Nowotarska), w Tatrach, w Bieszczadach oraz punktowo na Babiej Górze, w Paśmie Polic oraz w Gorcach. Przy czym w polskich Karpatach największe skupienia torfowisk spotkamy jedynie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, dość duże w dolinie Sanu, a w pozostałych miejscach siedliska te mają niewielkie powierzchnie.

• O roli i ochronie torfowisk oraz innych terenów mokradłowych warto poczytać na portalu https://bagna.pl/ Informacyjny Serwis Mokradłowy.

• Potrzebę ochrony mokradeł dostrzeżono już w ubiegłym wieku czego przejawem jest tzw. Konwencja Ramsarska czyli Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego sporządzona w Ramsarze (Iran) dnia 2 lutego 1971 r. (ang. The Convention on Wetlands).

• Obszary wodno-błotne istotne z międzynarodowego punktu widzenia są wprowadzane do Spisu obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym i obejmowane ochroną. Obecnie spis zawiera 2471 obszarów, w tym 19 znajdujących się w Polsce, a wśród nich 3 karpackie (Rezerwat przyrody Bór na Czerwonem, Polodowcowe Stawy Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz Torfowiska Tatrzańskiego Parku Narodowego).

• Od 1997 roku, 2 lutego czyli w rocznicę uchwalenia Konwencji Ramsarskiej, obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Mokradeł. Hasło tegorocznych obchodów brzmiało Już czas na przywrócenie mokradeł! W ramach tegorocznych obchodów w Polsce, Centrum Ochrony Mokradeł oraz Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego zorganizowały ogólnopolską konferencję naukową Pakt dla mokradeł, na której podpisano wspólną deklarację Pakt dla Mokradeł zawierającą oświadczenie, jasno przedstawiające trudną sytuację obszarów wodno-błotnych oraz wynikającą z niej potrzebę ich ochrony i restytucji.

1. DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. dyrektywa siedliskowa, https://natura2000.gdos.gov.pl/files/artykuly/42646/Dyrektywa_Siedliskowa.pdf, dostęp 05.10.2023 r.

2. Informacyjny Serwis Mokradłowy, https://bagna.pl/, dostęp 05.06.2023.

3. Obszary Ramsar na świecie – wyszukiwarka, Ramsar Sites Information Service, https://rsis.ramsar.org/, dostęp 05.06.2023.

4. Obszary Ramsar w Polsce, https://www.gov.pl/web/rdos-katowice/obszary-ramsar-w-polsce, dostęp 05.06.2023.

5. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin, Dz.U. 2014 poz. 1409, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20140001409, dostęp 11.11.2022 r.

6. Stebel, A., 2012: Torfowce Sphagnum L. spp. W: J. Perzanowska (red.). Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 225–238, https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/publikacje/pojedyncze_metodyki_dla_gat_roslin/Torfowce-Sphagnum.pdf, dostęp 05.10.2023 r.

7. Wójciak, H., 2003: Porosty, mszaki, paprotniki. Flora Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s.200, 204, 206–207.

8. Wspólna deklaracja uczestników konferencji Pakt dla Mokradeł, https://www.bagna.pl/images/WWD/Wsp%C3%B3lna_deklaracja_uczestnik%C3%B3w_konferencji_Pakt_dla_Mokrade%C5%82.pdf, dostęp 05.06.2023.