Żmija zygzakowata

Typ: Strunowce (Chordata)

Gromada: Gady (Reptilia)

Rząd: Łuskonośne, łuskoskóre (Squamata)

Rodzina: Żmijowate (Viperidae)

Żmija jest objęta w Polsce ochroną częściową. Na światowej czerwonej liście IUCN posiada status LC (Least Concern) – gatunek najmniejszej troski.

Żmija zygzakowata występuje od Wielkiej Brytanii i północno-zachodniej Francji po Sachalin. Na północy, w Skandynawii, zamieszkuje nawet obszary położone za kołem podbiegunowym, na południe jej zasięg obejmuje Grecję i północną Turcję. W górach dochodzi do 2000 m n.p.m. W Polsce jest spotykana na obszarze całego kraju (w Tatrach do 1650 m n.p.m., sporadycznie do 2000 m n.p.m.).

Wyjątkowo chętnie zamieszkuje strefy ekotonalne (strefy przejściowe pomiędzy różnymi ekosystemami) np. nasłonecznione skraje lasów w pobliżu łąk, polan, pól uprawnych, torfowiska porośnięte krzewami, zadrzewienia śródpolne. Jest przystosowana do chłodniejszego klimatu dlatego spotkać ją też można za kołem podbiegunowym i wysoko w górach w piętrze alpejskim.

Żmija zygzakowata jako gatunek jadowity, mimo objęcia jej ochroną prawną, jest zwierzęciem szczególnie tępionym przez człowieka. Krąży na jej temat wiele szkodliwych mitów, które skutkują częstymi przypadkami zabijania nie tylko tego węża, ale również innych gadów, co wynika z wiary w przesądy oraz braku umiejętności rozpoznawania poszczególnych gatunków występujących w Polsce. Jest to nie tylko niezgodne z prawem ale również nierozsądne ponieważ żmija zygzakowata poluje na gryzonie, które mogą wyrządzać szkody w uprawach i w magazynach żywności. Żmii zagraża również, podobnie jak wielu innym gatunkom, kurczenie się jej naturalnych siedlisk. Częste w ostatnich latach rozpraszanie zabudowy w terenach górskich, pociąga za sobą m.in. budowę infrastruktury drogowej i zwiększa ryzyko śmierci tego gatunku pod kołami różnych pojazdów.

Wydaje się, że obok ochrony siedlisk tego gatunku, jednym z najważniejszych działań są działania edukacyjne, które obalą szkodliwe przesądy krążące na temat tego gatunku.

Żmija posiada krępe ciało oraz płaską, sercowatą, zaokrągloną z przodu głowę wyraźnie oddzieloną od reszty ciała. Ogon jest krótki. Źrenica oka pionowa. Skóra, podobnie jak u innych gadów, wbrew obiegowej opinii jest sucha i pokryta zrogowaciałym nabłonkiem chroniącym przed utratą wody. Dymorfizm płciowy (różnice między samcem i samicą) jest słabo zaznaczony. Samice są zwykle mniej kontrastowo ubarwione od samców i dorastają średnio do około 80 cm, natomiast samce osiągają około 70 cm długości. Zdarzają się jednak osobniki nawet o długości 120 cm. Żmija zygzakowata jest gatunkiem jadowitym, jej zęby jadowe są silnie rozwinięte, ruchome i posiadają w środku kanaliki jadowe. Ubarwienie u tego gatunku jest bardzo zmienne. Najczęściej można spotkać osobniki miedzianobrązowe, szarobrązowe oraz srebrzystoszare z ciemniejszym zygzakiem biegnącym wzdłuż grzbietu. Zygzak jest słabiej widoczny u samic natomiast u samców jest wyraźniejszy (ciemnobrązowy, czarny). Spotykana jest również odmiana melanistyczna (czarna) bez widocznego zygzaka ale rzadko i częściej w górach niż na nizinach.

Żmija prowadzi dzienny tryb życia. Jej pożywieniem są przede wszystkim drobne gryzonie, małe ssaki owadożerne, rzadziej płazy, jaszczurki, ptasie jaja i bezkręgowce. Żmija polując zabija swoje ofiary wbijając w nie zęby jadowe i wpuszczając jad. W trakcie okresu godowego (koniec kwietnia, początek maja) samce toczą bezkrwawe walki przypominające zapasy. Żmija jest jajożyworodna, młode (5–18) rodzą się w sierpniu i wrześniu. Żmija zimuje gromadnie pod korzeniami drzew, w wykrotach, w norach w ziemi, w stogach siana. W sen zimowy zapada w październiku, w górach odpowiednio wcześniej.

Żmija zygzakowata chętnie wygrzewa się na słońcu dlatego podczas spacerów i górskich wędrówek warto w nasłonecznionych miejscach patrzeć pod nogi, a także dokładnie sprawdzać otoczenie zanim usiądziemy na odpoczynek. Najlepiej jest też na wycieczki w teren, na jagody, czy grzybobranie ubierać wysokie buty za kostkę. Istotne jest też poinformowanie dzieci aby nie zbliżały się do napotkanych węży oraz zaznajomienie się z zasadami pierwszej pomocy w razie ukąszenia. Psy najłatwiej chronić trzymając je na smyczy. W razie zauważenie żmii należy pozostawić ją w spokoju i się oddalić. Na widok ludzi żmija w pierwszej kolejności stara się uciec ale jeżeli podejdziemy zbyt blisko staje się agresywna i próbuje się bronić. Atakuje tylko w przypadku drażnienia jej, przy próbach złapania lub w razie przypadkowego nadepnięcia bądź naciśnięcia. Jad tego gada jest umiarkowanie niebezpieczny. Szczególnie groźny jest jednak dla osób uczulonych, dzieci i osób w podeszłym wieku. Bardzo dużo zależy też od ilości wstrzykniętego jadu. Według rożnych źródeł od 20% do nawet 50% ugryzień to tzw. ugryzienia jałowe czyli bez wstrzyknięcia jadu. Z informacjami na temat pierwszej pomocy w razie ukąszenia przez żmiję zygzakowatą można się zapoznać m.in. tutaj oraz tutaj.

• Żmija zygzakowata jest jedynym jadowitym wężem występującym naturalnie na terenie naszego kraju. Niestety większość ludzi nie potrafi rozpoznawać polskich gatunków gadów. Szczególnie cierpi na tym gniewosz plamisty, który bywa mylony ze żmiją i zabijany. Gniewosz posiada na grzbiecie dwa rzędy ciemnych plamek, które w ruchu zlewają się i mogą przypominać zygzak. Gniewosza plamistego można jednak rozpoznać m.in. po okrągłej źrenicy oka, która u żmii jest pionowa, a także po kształcie głowy, która u żmii jest wyraźnie oddzielona od reszty ciała i sercowata.
• W Karpatach (poza terenem Polski) oprócz żmii zygzakowatej występują jeszcze dwa inne, bardzo do niej podobne, gatunki: żmija łąkowa (Vipera ursinii) oraz żmija nosoroga (Vipera ammodytes). Żmija łąkowa w Karpatach spotykana jest tylko w okolicy Gór Zachodniorumuńskich. Żywi się głównie bezkręgowcami, a jej jad nie jest groźny dla większości ludzi. Żmija nosoroga zamieszkuje suche i skaliste rejony w Karpatach Południowych w Rumunii oraz w Górach Wschodnioserbskich w Serbii. Można ją łatwo rozpoznać po pojedynczym „rogu” na głowie. Dla człowieka jej ukąszenie może być śmiertelne.
• Zygzak widoczny na grzbiecie żmii bywa nazywany „wstęgą Kainową”.
• Jad żmii zygzakowatej był wykorzystywany w medycynie ludowej.

1. Berger, L., 2000: Płazy i gady Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań, s. 133–134.

2. Munkhbayar, K., Rustamov, A, Orlov, N.L., Jelić, D., Meyer, A., Borczyk, B., Joger, U., Tomović, L., Cheylan, M., Corti, C., Crnobrnja-Isailović, J., Vogrin, M., Sá-Sousa, P., Pleguezuelos, J., Sterijovski, B., Westerström, A., Schmidt, B., Sindaco, R., Borkin, L., Milto, K. & Nuridjanov, D. 2021. Vipera berus. The IUCN Red List of Threatened Species 2021: e.T47756146A743903. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2021-3.RLTS.T47756146A743903.en, dostęp 01.11.2022.

3. Świerad, J., 2009: Gady. Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, https://tpn.pl/filebrowser/files/Foldery/gady.pdf, dostęp 01.11.2022.