Leksykon gatunków

Rak szlachetny posiada szkielet zewnętrzny czyli pancerz. Patrząc od strony grzbietowej widać wyraźny podział ciała na dwie części: głowotułów oraz odwłok. Głowotułów powstał na skutek zrośnięcia się dwóch odcinków: głowy i tułowia, a granicę pomiędzy nimi wyraźnie wskazuje poprzeczny rowek zwany bruzdą karkową. Po bokach głowotułowia, w części tułowiowej, znajdują się dwa łukowato wygięte rowki, biegnące wzdłuż osi symetrii raka nazywane bruzdami skrzelowymi. Z przodu głowotułowia, pancerz zwieńczony jest ostrym wyrostkiem, tzw. kolcem czołowym zwanym rostrum. Po obu stronach rostrum, na specjalnych słupkach, znajdują się oczy raka, które mogą się obracać niezależnie od siebie w różne strony.

Za głowotułowiem znajduje się odwłok, nazywany popularnie „ogonem”, który składa się z sześciu ruchomych segmentów umożliwiających podwijanie całego odwłoka. Siódmy segment odwłoka różni się od pozostałych i zbudowany jest z pięciu płytek przypominających wachlarz. Jej środkowy płatowaty wyrostek jest zwany telsonem. Całkowita długość raka jest to odległość mierzona pomiędzy końcową krawędzią telsona a wierzchołkiem rostrum. Od strony brzusznej występuje XIX par odnóży pełniących różne funkcje: na głowie są to odnóża czuciowe i gębowe, na tułowiu odnóża gębowe i kroczne (w tym odnóża kroczne I pary, największe odnóża zakończone silnymi szczypcami), na tułowiu odnóża kopulacyjne oraz pływne.

Rak szlachetny osiąga dojrzałość płciową dopiero w wieku 4–5 lat (przy długości ciała 70–90 mm). Gody mają miejsce w okresie od połowy września do połowy listopada. W tym czasie znacznie zwiększa się aktywność samców, które nawet w ciągu dnia poszukują samic. Samce składają spermatofory na spodniej stronie ciała samic (może to trwać nawet kilkanaście godzin). Składanie jaj i zapłodnienie następuje kilka tygodni później. Samice ze złożonymi pod odwłokiem jajami prowadzą skryty tryb życia. Młode wylęgają się późną wiosną (w zależności od temperatury), po około 7–10 dniach linieją i usamodzielniają się czyli opuszczają odnóża odwłokowe samicy. Jedna samica składa około 70–250 jaj ale szacuje się, że spośród nich wiek dojrzały ma szansę osiągnąć zaledwie kilkanaście osobników. Raki są zaskakująco długowieczne, żyją do 15–20, a nawet 25 lat.

Rak szlachetny jest gatunkiem wszystkożernym, którego dieta jest uzależniona od dostępności pokarmu związanej najczęściej z porą roku. Wczesną wiosną i późną jesienią rak zjada najczęściej pokarm pochodzenia zwierzęcego: mięczaki, larwy owadów, inne skorupiaki, a nawet osłabione oraz martwe kręgowce (ryby, płazy). W miarę rozwoju roślin rak przestawia się na pokarm roślinny. Żeruje głównie na glonach z rodzaju ramienica (Chara), ale zjada także rośliny naczyniowe m.in. moczarkę kanadyjską czy grążele, a jesienią opadłe liście olchy.

Sit skucina jest rośliną wieloletnią, o wysokości do 30 cm, posiadającą pełzające kłącze i tworzącą gęste darnie umożliwiające przetrwanie trudnych warunków środowiskowych panujących na dużych wysokościach, na których występuje. Liczne, sztywne łodygi situ są gęsto skupione, bezlistne i dopiero pod kwiatostanem posiadają 3–4 rynienkowate, szydlaste liście, znacznie dłuższe od kwiatostanu. Kwiaty są drobne, niepozorne, ciemnobrunatne i skupione po 2–4.

Sit kwitnie w sierpniu. Jest wiatropylny co znacznie ułatwia zapylenie na dużych wysokościach gdzie często wieje wiatr natomiast owadów zapylających jest niewiele. Roślina jest bardzo odporna na panujące w górach trudne warunki klimatyczne.

Szachownica kostkowata to bylina cebulowa posiadająca piękne, duże kwiaty o barwie purpurowobrunatnej z zaznaczoną jaśniejszą szachownicą (stąd nazwa). Zdarzają się też wyjątkowo osobniki o białej barwie kwiatów. Szachownica występuje łanowo i jest nie do pomylenia z innymi gatunkami występującymi w naszej florze. Łodyga i liście rośliny są szarozielone i gładkie. Rynienkowato zwinięte, równowąskie, długie nawet do 10 cm liście wyrastają nielicznie (w liczbie 4–5) w górnej części łodygi. Dzwonkowate, zwisające w dół kwiaty wykształcają się pojedynczo na szczycie łodygi. Owocem jest torebka. Na początku kwitnienia roślina ma około 10–15 cm wysokości, ostatecznie dorasta do około 40–60 cm.

W pierwszych latach życia roślina jest płonna i posiada od 1 do 3 liści. Pierwszy raz zakwita dopiero w wieku pięciu lub sześciu lat! Kwitnie na przełomie kwietnia i maja, a okres kwitnienia trwa 4–6 dni. Zapylana jest głównie przez trzmiele i pszczoły. Nasiona rozsiewane są w połowie czerwca, po czym roślina zamiera.

Należące do mszaków mchy torfowce to rośliny zarodnikowe z regularną przemianą pokoleń z dominującym pokoleniem płciowym czyli gametofitem, na którym tworzą się organy rozmnażania płciowego: rodnie z komórką jajową i plemnie. Większość gatunków torfowców jest dwupienna co oznacza, że rodnie i plemnie znajdują się na różnych roślinach, zdarzają się też gatunki jednopienne, a nawet gatunki, u których jedne osobniki są dwu- a inne jednopienne (np. torfowiec błotny S. palustre).

Po zapłodnieniu z zygoty wyrasta sporofit, na stałe złączony z gametofitem i od niego uzależniony. U torfowców sporofit jest niewielki, zbudowany z zarodni oraz stopy i wyniesiony do góry na zielonej nibynóżce (pseudopodium) należącej do gametofitu. Kulistą zarodnię zamyka płaskie wieczko, a całość przykrywa cienki, przezroczysty czepek. W dojrzewającej zarodni powstają haploidalne, bardzo małe zarodniki (22–42 µm), które w zależności od gatunku są gładkie lub brodawkowane i różnie zabarwione. Zarodniki kiełkują w blaszkowaty splątek, z którego później wyrasta właściwy gametofit.

U torfowców ze splątka wyrasta wzniesiona, ulistniona i silnie rozgałęziona łodyga. Charakteryzuje się ona nieograniczonym wzrostem tzn. górne jej partie cały czas rosną a dolne stopniowo obumierają. Na szczycie łodygi, najmłodsze gałązki ułożone bardzo gęsto tworzą tzw. główkę. Liście (…) zbudowane są z jednej warstwy ale z dwóch rodzajów komórek: dużych i martwych komórek wodonośnych otoczonych spiralnymi zgrubieniami i posiadających otworki umożliwiające szybkie napełnianie wodą oraz z żywych, wąskich i wydłużonych komórek asymilacyjnych otaczających komórki wodonośne (Wójciak, 2003). Dzięki komórkom wodonośnym torfowce potrafią magazynować bardzo duże ilości wody.

Zapłodnienie następuje najprawdopodobniej między późną jesienią a wczesną wiosną, natomiast zarodniki dojrzewają od wiosny do środkowego lata. Dojrzałe zarodnie mają szczelne ściany i w okresie suchym, wzrastające wewnątrz ciśnienie powoduje gwałtowne oderwanie czepka i uwolnienie zarodników. Torfowce nie wytwarzają specjalnych struktur związanych z rozmnażaniem wegetatywnym, natomiast mogą regenerować się z niewielkich fragmentów łodyżek lub gałązek (Stebel za Daniels, Eddy 1990).

Torfowce występują najczęściej w dość dużych populacjach, które w sprzyjających warunkach np. w przypadku torfowisk wysokich i przejściowych, mogą obejmować powierzchnię wielu hektarów i pełnić w przyrodzie kilka niezwykle ważnych funkcji takich jak wiązanie dwutlenku węgla będącego gazem cieplarnianym oraz retencjonowanie wody. W czasie wiosennych roztopów oraz ulewnych deszczy torfowce zatrzymują duże ilości wody zmniejszając tym samym ryzyko powodzi. Następnie woda ta stopniowo parując ma wpływ na kształtowanie lokalnego mikroklimatu oraz łagodzenie skutków ewentualnej suszy. Mchy pełnią również rolę naturalnego filtra zatrzymującego różnego rodzaju zanieczyszczenia. Są pożywieniem i schronieniem dla wielu gatunków zwierząt. Na torfowiskach z obumierających szczątków torfowców powstają pokłady torfu, które dla człowieka stanowią ważny zapis historii danego terenu.

Goryczka przezroczysta jest niską (5–10 cm), wieloletnią rośliną z krótkim kłączem o nierozgałęzionej, ulistnionej łodydze. Liście są równowąskie długości 2–6 cm, a łodyga zakończona 1, 2 lub 3 rurkowatodzwonkowatymi, żółtawobiaławymi i ciemno nakrapianymi kwiatami. Kwiaty są bardzo duże w stosunku do reszty rośliny, mają od 3 do 4 cm długości co ułatwia im zwabienie, bardzo nielicznych na tej wysokości, zapylaczy. Goryczki są zapylane przez trzmiele. Owocem jest eliptyczna torebka z licznymi nasionami. Goryczka przezroczysta kwitnie w lipcu i w sierpniu.

Koszatka leśna jest małym gryzoniem nieco większym od myszy o długości ciała 7–11 cm oraz długości ogona 6–9 cm. Ubarwienie grzbietu jest szarobure, strony brzusznej jasne (białe lub białoszare), a granica między barwą grzbietu i brzucha jest bardzo wyraźna. Ogon jest stosunkowo długi, puszysty, popielaty, spodem biały. Na głowie uwagę zwraca wyraźna, czarna przepaska przebiegająca przez oko do ucha oraz spore, cieliste, wystające z futerka uszy. Oczy są duże i ciemne. Dymorfizmu płciowego brak co oznacza, że samce i samice nie różnią się od siebie wyglądem zewnętrznym.

Koszatki ze snu zimowego budzą się znacznie wcześniej niż pozostałe pilchy – najczęściej w kwietniu, a zdarza się, że nawet pod koniec marca. W sen zimowy zapadają z kolei wczesną jesienią. Zimowych kryjówek szukają pod ziemią, zdarza się spotkać je zimujące nawet przy fundamentach leśnych budynków. W okresie hibernacji zwierzę nie budzi się i korzysta jedynie z tłuszczu zgromadzonego w ciele podczas jesiennego żerowania. Ze snu zimowego koszatki wybudzają się dość wcześnie – najczęściej już pod koniec marca.

Młode (do 6 osobników) rodzą się raz do roku, w okresie od czerwca do lipca w specjalnie do tego celu przygotowanym gnieździe. Gniazdo zbudowane z liści jest najczęściej zakładane w dziupli ale koszatki korzystają też z ich sztucznych odpowiedników – budek lęgowych (zarówno tych przygotowanych specjalnie dla pilchów jak i budek dla ptaków). Liście do budowy gniazda zrywane są blisko otworu wejściowego. Używane są jedynie świeże liście, nie suche. Młode przychodzą na świat nagie i ślepe. Po około 3 tygodniach zaczynają pobierać inny pokarm niż mleko. Dojrzałość płciową osiągają w drugim kalendarzowym roku życia. Najstarszy znany osobnik żył na wolności 4 lata.

Koszatka prowadzi nocny tryb życia, dzień przesypiając w kryjówce. Porusza się niemal wyłącznie w koronach drzew, jest szybka i zwinna. Przemieszczając się potrafi przebiegać nawet po bardzo cienkich gałązkach i przeskakiwać pomiędzy nimi. Poza okresem, w którym poszukuje miejsca do hibernacji, na ziemię schodzi sporadycznie. Koszatka odżywia się zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym, a jej dieta zależy od warunków środowiska oraz pory roku. Wczesną wiosną jej pokarm stanowią pączki drzew i młode listki, w późniejszym okresie zjada owoce i nasiona drzew i krzewów leśnych (zarówno miękkie jak i twarde m.in. bukiew, żołędzie, orzechy laskowe, owoce grabu). Duży udział w jej diecie stanowi pokarm zwierzęcy – bezkręgowce, lęgi ptaków (jaja i pisklęta). Żerując koszatka, w przeciwieństwie do popielicy, nie wydaje głosów i nie zostawia charakterystycznych śladów.

Orzesznica jest najmniejszym przedstawicielem rodziny popielicowatych występującym w naszym kraju. Jest mniej więcej wielkości myszy domowej i mierzy zaledwie 12–16 cm długości, z czego niemal połowę stanowi ogon, który jest puszysty ale bez kity obecnej u innych pilchowatych. Ogonem, orzesznica balansuje, podpiera się i przytrzymuje podczas wspinaczki po drzewach i krzewach. Dorosłe osobniki ważą około 20 g (tak niewielką wagę trafnie obrazuje porównanie, które znalazłam na stronie Karkonoskiego Parku Narodowego – 20 g to mniej więcej tyle ile ważą 4 monety o nominale 1 zł!). Ubarwienie grzbietu orzesznicy jest rude lub żółtobrązowe, boki i spód ciała są jaśniejsze natomiast pierś i podgardle białe. Na głowie uwagę zwracają duże, ciemne oczy.

Ruja orzesznicy występuje od kwietnia do sierpnia. Ciąża trwa od 22–24 dni. Samica rodzi od 1–9 młodych, może mieć dwa mioty w ciągu roku. Młode samodzielność osiągają już po około 40 dniach, a dojrzałość płciową w kolejnym roku, po przezimowaniu. Orzesznice przeciętnie żyją od 3 do 4 lat.

Orzesznica jest aktywna od maja do października. W październiku zapada w sen zimowy trwający do kwietnia, w czasie którego korzysta jedynie z zapasów tłuszczu zgromadzonych jesienią. Orzesznica hibernuje w specjalnie do tego przygotowanym gnieździe znajdującym się np. w wypróchniałym pniu, kupie chrustu lub pomiędzy korzeniami drzew. W trakcie snu zimowego temperatura jej ciała spada niemal do 0^oC, liczba uderzeń serca maleje dziesięciokrotnie, a zwierzę oddycha raz na 5–10 minut (Wąsik, 2011).

Orzesznica prowadzi nocny i nadrzewny tryb życia – bardzo rzadko i niechętnie schodzi na ziemię. Na niewielkiej wysokości, najczęściej od 60 cm do 1 m (rzadziej do 2 m) nad ziemią, buduje, kuliste, doskonale ukryte wśród gałęzi i liści gniazdo (średnicy do około kilkunastu cm). Zajmuje też dziuple lub inne sztuczne schronienia jak np. budki lęgowe. Orzesznica żywi się głównie nasionami i owocami drzew i krzewów, a uzupełnienie diety stanowią owady i ich larwy. W rejonach położonych powyżej górnej granicy lasu ważnym źródłem pokarmu są prawdopodobnie nasiona kosodrzewiny.

Żołędnica jest zbliżona wielkością do popielicy, długość ciała bez ogona wynosi do 16 cm, natomiast ogona do 15 cm. Żołędnica posiada dość kontrastowe ubarwienie: grzbiet jest popielatorudy natomiast spód ciała biały lub żółtawobiały, a granica między nimi jest bardzo wyraźna, ponadto na boku głowy ma czarną przepaskę otaczającą oko i biegnącą aż za ucho. Ogon żołędnicy jest raczej cienki ale zakończony puszystą kitką. Na głowie uwagę zwracają dość duże, wystające z futerka uszy.

Żołędnica prowadzi nocny tryb życia. W przeciwieństwie do pozostałych pilchowatych jest zdecydowanie bardziej naziemna. Na ziemi poluje, a nawet szuka schronienia. Na swoje kryjówki często wybiera dziuple ale chętnie zasiedla budki lęgowe, nory w ziemi, szczeliny skalne, a także szczeliny w budynkach stojących w lesie czy w ogrodzie. Pożywieniem koszatki są w dużej mierze owady i inne niewielkie zwierzęta, znaczną część diety stanowi też pokarm roślinny, a przede wszystkim nasiona i owoce.

Żołędnica ze snu zimowego budzi się mniej więcej w połowie kwietnia i przystępuje do godów. Ciąża trwa 21–23 dni. Młode (od 1 do 9) przychodzą na świat w specjalnie do tego celu przygotowanym gnieździe wyścielonym suchą trawą i liśćmi. Są karmione mlekiem około miesiąca, a po 2 miesiącach stają się samodzielne. Dojrzałość płciową osiągają w kolejnym roku po przezimowaniu. Żołędnice żyją około 3 lat, wyjątkowo do 5.

Żołędnica zapada w sen zimowy w październiku i budzi się w połowie kwietnia. Hibernuje w przygotowanych przez siebie kryjówkach – norkach w ziemi lub szczelinach skalnych. Gromadzi w gniazdach zapasy, które wykorzystuje wiosną po przebudzeniu.