Leksykon gatunków

Modliszka zwyczajna jest dużym owadem (samice osiągają do 8 cm długości, samce są wyraźnie mniejsze). Jej ciało jest silnie wydłużone. Przednie odnóża, według wielu osób wyglądające jak ręce złożone do modlitwy, są przekształcone w narządy chwytne uzbrojone w kolce. Głowa jest trójkątna z dużymi, wypukłymi oczami złożonymi, i co wyjątkowe u owadów, modliszka ma możliwość obracania nią na boki. Wszystkie gatunki modliszek, a więc również modliszka zwyczajna, są drapieżne i odżywiają się głównie stawonogami. Polując wykorzystują metodę „siedź i czekaj” – nieruchomo oczekują na zbliżenie się ofiary, a następnie błyskawicznie (szybciej niż zdoła to zarejestrować ludzkie oko) łapią ją za pomocą przednich odnóży. Samice składają jaja od końca sierpnia do końca września w kilku kokonach (po 100–200 jaj) utworzonych z wydzieliny gruczołów dodatkowych. Kokony (ooteki) mają około 3 cm długości i są umieszczane na roślinach na wysokości do 20 cm nad ziemią, gdzie zimują. Wylęg larw (przypominających owady dorosłe) następuje późną wiosną. Dorosłe osobniki można obserwować od sierpnia do września. Mimo znacznych rozmiarów są jednak trudne do zauważenia z powodu kryptycznego, zielonego lub brązowego ubarwienia.

Nadobnica alpejska jest chrząszczem o długości ciała do 40 mm. Podobnie jak inni przedstawiciele rodziny kózkowatych posiada bardzo długie czułki (u samców nawet dwa razy dłuższe od reszty ciała). Jest bardzo łatwa do rozpoznania dzięki niezwykłemu ubarwieniu. Czarne ciało owada pokrywają niebieskoszare włoski tworząc na grzbietowej stronie charakterystyczny wzór złożony z siedmiu czarnych plam (jedna na przedpleczu, a sześć pozostałych na pokrywach skrzydłowych). Dorosłe osobniki pojawiają się od połowy czerwca do września, żywią się m.in. sokiem wypływającym ze zranionych drzew. Rójka (gody) odbywają się w upalne, słoneczne dni w lipcu i sierpniu. Samice składają jaja zarówno na martwych jak i silnie uszkodzonych ale jeszcze żywych drzewach. Larwy rozwijają się żerując w drewnie by po 3-4 latach opuścić je jako owad dorosły.

Głowacz białopłetwy jest niewielką rybą dorastającą maksymalnie do 15–17 cm długości. Jego ciało ma kształt maczugowaty i jest spłaszczone grzbietobrzusznie co stanowi przystosowanie do przydennego trybu życia w wodach płynących. Ryba posiada dużą i trójkątną głowę z szerokim pyskiem, dwie płetwy grzbietowe, duże wachlarzowate płetwy piersiowe, małe płetwy brzuszne, płetwę odbytową o długości i kształcie podobnym jak druga płetwa grzbietowa oraz zaokrągloną płetwę ogonową. Ubarwienie głowacza ma charakter kryptyczny i umożliwia mu wtopienie się w podłoże. Jest najczęściej szarobrązowe z ciemniejszymi, nieregularnymi poprzecznymi plamami na grzbiecie oraz bokach. Płetwy posiadają poprzeczne paski przebiegające wzdłuż promieni. Skóra nie jest pokryta łuskami.

Głowacz białopłetwy jest rybą krótkowieczną, żyjącą w warunkach naturalnych około 4–5 lat i uzyskującą dojrzałość płciową w drugim lub trzecim roku życia. Nie odbywa długich migracji na tarło, które ma miejsce wczesną wiosną w pobliżu żerowisk. Samica przykleja ikrę do kamienia, na sklepieniu przygotowanego przez samca gniazda. Samiec polewa ikrę mleczem, a następnie opiekuje się potomstwem często pochodzącym od różnych samic.

Głowacz białopłetwy prowadzi mało aktywny i przydenny tryb życia. W ciągu dnia pozostaje w ukryciu, żerowanie rozpoczyna dopiero o zmierzchu. Poluje głównie na larwy owadów (jętek, chruścików, widelnic) oraz na kiełże.

Kumak górski jest niewielkim płazem bezogonowym (do 6 cm długości), bardzo podobnym do występującego na niżu kumaka nizinnego. Dorosłe osobniki kumaków przypominają z wyglądu małą ropuchę. Ciało kumaków jest grzbietobrzusznie spłaszczone, głowa płaska, a pysk zaokrąglony. Źrenica oka ma kształt serca lub trójkąta z wierzchołkiem skierowanym ku dołowi. Skóra kumaka górskiego jest na grzbiecie szorstka z powodu występowania na brodawkach kolców rogowych (u kumaka nizinnego brak kolców i w związku z tym skóra jest gładka). Ubarwienie grzbietu jest zmienne, brązowawe z zielonym odcieniem, szarozielone lub oliwkowe. Zazwyczaj widoczne są na tym tle ciemniejsze plamki. Ubarwienie brzusznej strony ciała pomaga odróżnić kumaka górskiego od nizinnego. Kumak górski po brzusznej stronie na niebieskawym lub granatowym tle, na którym są widoczne nierównomiernie rozmieszczone małe, jasne, niewyraźne punkty, posiada duże żółte lub pomarańczowe plamy zlewające się ze sobą i pokrywające znaczną część brzucha i spodniej strony kończyn. Końce palców zarówno przednich jak i tylnych kończyn są żółte. U kumaka nizinnego żółte plamy są znacznie mniejsze, nie zlewają się ze sobą i pokrywają mniej niż 50% powierzchni brzucha. Dymorfizm płciowy widoczny jest w zasadzie tylko w okresie godowym. U samców na nogach pojawiają się wtedy ciemno zabarwione modzele godowe będące skupiskami rogowych kolców. Modzele godowe ułatwiają samcom uchwycenie samicy (tzw. ampleksus, patrz ciekawostki).

Kumak górski jest gatunkiem ciepłolubnym, po śnie zimowym pierwsze osobniki pojawiają się gdy temperatura powietrza przekroczy 15^oC, a temperatura wody 10^oC, co zazwyczaj ma miejsce w kwietniu. Gatunek ten przeważającą część życia spędza w wodzie ale zimuje na lądzie. Samiec kumaka górskiego (w przeciwieństwie do kumaka nizinnego) nie posiada rezonatorów dlatego jego głos godowy jest cichy i słyszany tylko z niewielkiej odległości. W okresie godowym samiec obejmuje samicę u nasady tylnych nóg. Gody i składanie jaj mają miejsce kilka razy w okresie od maja do początku sierpnia. Jaja składane są w postaci małych, luźnych kłębów wśród roślinności lub na dnie zbiornika wodnego. Rozwój jaj i kijanek jest uzależniony od temperatury otoczenia. Metamorfoza kijanek następuje po około 60–75 dniach od wylęgnięcia się z jaj. Zdarza się, że kijanki nie zdążą przejść przeobrażenia i zimują co jednak bardzo często kończy się śmiercią. Młode osobniki po metamorfozie opuszczają zbiornik, w którym przyszły na świat i migrują w poszukiwaniu nowego zbiornika wodnego. Co może zaskoczyć wiele osób, kumak jest gatunkiem stosunkowo długowiecznym żyjącym nawet kilkanaście lat.

Sasanka alpejska jest rośliną wieloletnią osiągającą około 30 cm wysokości. Charakteryzuje się białymi, dużymi (do 4,5 cm), niezróżnicowanymi na kielich i koronę kwiatami wyrastającymi pojedynczo na szczycie miękko owłosionej łodygi. Posiadanie tak dużych, w stosunku do reszty rośliny, kwiatów mogłoby się wydawać w trudnym do przeżycia górskim środowisku niepotrzebną rozrzutnością. Jest to jednak wbrew pozorom jedno z przystosowań roślin owadopylnych do życia w górach, pozwalające skutecznie zwabiać mniej liczne niż na niżu owady zapylające. Sasanka alpejska kwitnie od maja do lipca, jednak również po przekwitnięciu zwraca na siebie uwagę intrygującym wyglądem. Zaopatrzone w delikatne włoski, rozsiewane przez wiatr nasiona tworzą na szczycie łodygi puszystą kulkę szczególnie pięknie i fotogenicznie wyglądającą z kroplami rosy.

Traszka karpacka jest niewielkim płazem ogoniastym (długość do 10 cm). Podobnie jak u innych traszek jej ciało jest wydłużone z długim, bocznie spłaszczonym (przystosowanym do pływania) i ostro zakończonym ogonem. Traszki posiadają dwie fazy cyklu życiowego (lądową i wodną), w których wygląd dorosłych osobników znacznie się różni. W fazie lądowej traszki mają matową, ziarnistą na grzbiecie skórę, natomiast w wodzie skóra traszek jest raczej gładka. Ubarwienie strony grzbietowej i boków ciała jest zmienne od jasnobrązowego do ciemnooliwkowego z ciemnymi plamkami. Brzuszna strona jest pomarańczowa lub żółta. Dymorfizm płciowy, dobrze widoczny w okresie godów, które odbywają się w wodzie. W trakcie godów, na ogonie u obu płci wykształcają się fałdy: brzuszny i grzbietowy (przypominające nieco podłużne płetwy), a na końcu ogona samca pojawia się cienka nitka o długości 8 mm. W okresie godowym płazy uzyskują też ciemniejsze i bardziej kontrastowe ubarwienie ciała.

Traszka karpacka w zbiornikach wodnych pojawia się i przystępuje do godów wczesną wiosną (na pogórzach przypada to mniej więcej na połowę marca, im wyżej tym później). Podobnie jak u innych gatunków traszek, również u traszki karpackiej, można zaobserwować ciekawe zachowania godowe. Samiec w trakcie zalotów składa na podłożu spermatofor czyli pakiet nasienia w białkowo-sacharydowej otoczce, a następnie wabi samicę za pomocą falistych ruchów ogona w taki sposób by mogła pobrać spermatofor za pomocą kloaki. Składanie jaj następuje głównie w maju i czerwcu. Jaja składane są pojedynczo i każde (jeżeli jest taka możliwość) jest osobno zawijane w liście roślin wodnych. Larwy wykluwają się po około miesiącu, a ich przeobrażenie następuje od połowy lipca do września. Po bokach głowy larwy posiadają widoczne skrzela. Wyrośnięte larwy przypominają osobniki dorosłe. Wysoko w górach larwy mogą zimować i przeobrażać się dopiero w kolejnym sezonie. Dorosłe osobniki opuszczają zbiorniki wodne już w czerwcu. W sen zimowy traszki zapadają we wrześniu lub październiku.

Traszki są drapieżnikami, ich pokarm w fazie wodnej stanowią głównie żyjące w wodzie larwy owadów m.in. komarów, ochotek, chrząszczy, chruścików, a także skorupiaki wodne. W fazie lądowej traszki żywią się głównie dżdżownicami, małymi stawonogami i ślimakami.

Bezlist okrywowy jest wyjątkowym gatunkiem mchu ponieważ dominuje u niego sporofit (w przeciwieństwie do innych mchów, u których dominuje gametofit). Jest to gatunek rozdzielnopłciowy (dwupienny), o mikroskopijnych gametofitach trudnych do zaobserwowania w naturalnym środowisku. Gametofit męski tworzy pojedyncza plemnia otoczona jednym liściem. Gametofit żeński posiada łodyżkę o długości 1 mm i małe listki, które po pewnym czasie brunatnieją, a z ich brzeżnych komórek wyrastają nitkowate twory. Liście ostatecznie zanikają więc obserwując dojrzewający sporofit zobaczymy u podstawy tylko kłębek nitek powstałych z ich komórek. Sporofit (około 12 mm wysokości) tworzy brodawkowana, brunatnoczerwona seta (7 mm) z umieszczoną na szczycie puszką. W puszce znajduje się wręcz niewyobrażalna, liczona w milionach, liczba zarodników (od 3,1 –5,5 mln). Początkowo zielona puszka po wysypaniu zarodników staje się żółtawa. Zarodniki dojrzewają wiosną (marzec–maj) i rozsiewają się do czerwca. Młode osobniki pojawiają się jesienią i wczesną wiosną.

Już sama nazwa lilia złotogłów może sugerować, że mamy do czynienia z rośliną wyjątkową, (złotogłów – cenna tkanina ze złotymi nićmi). I tak jest w istocie, gdyż dla wielu osób, jest to jeden z najpiękniejszych gatunków roślin występujących w Polsce. Lilia złotogłów jest okazałą rośliną wieloletnią. Z podziemnej cebuli wyrasta sztywna, prosta łodyga osiągająca nawet do 1,5 m wysokości. Pokrój rośliny jest bardzo charakterystyczny – mniej więcej w połowie łodygi liście są duże i ułożone okółkowo natomiast wyżej drobniejsze i wyrastające skrętolegle, w sporych odstępach od siebie. Na szczycie łodygi, na długich szypułkach zwieszają się duże, silnie pachnące kwiaty zebrane w luźny groniasty kwiatostan. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, sześciolistkowy. Listki okwiatu (czyli część kwiatu, którą większość ludzi nazwałaby po prostu płatkami) są różowopudrowe z ciemniejszymi plamkami i odwinięte ku górze. Poniżej okwiatu wystaje sześć długich pręcików o purpurowoczerwonych pylnikach oraz słupek. Owocem jest duża torebka zawierająca uskrzydlone, rozsiewane przez wiatr nasiona. Lilia złotogłów kwitnie w czerwcu i lipcu.

Wieloletnia roślina zielna przypominająca wyglądem pokrzyk wilczą jagodę. Dorasta do około 60 cm wysokości. Łodygi nagie, mięsiste i słabo rozgałęzione. Liście duże do 18 cm długości i całobrzegie. Kwiaty pojedynczo zwisają na szypułkach. Kielich zielony, ząbkowany. Korona do 25 mm długości, z zewnątrz lśniąco-brązowa, wewnątrz oliwkowozielona. Jej kształt dobrze opisuje słowo – rurkowatodzwonkowata ponieważ wygląda jak rozszerzająca się ku dołowi, rureczka na dole niemal równo obcięta (porównaj z kwiatami pokrzyku wilczej jagody). Owocem jest kulista torebka otwierająca się wieczkiem i zawierająca żółtobrunatne nasiona. Lulecznica kwitnie wiosną w okresie od kwietnia do maja.

Nornik tatrzański jest bardzo podobny do nornika darniowego (Microtus subterraneus), ale jest nieco większy i ma mniejsze oczy. Dla większości ludzi wygląda zapewne jak wszystkie, małe, „myszopodobne” gryzonie. Warto jednak dokładniej mu się przyjrzeć i porównać go np. z myszarką leśną (Apodemus flavicollis). Od razu zwrócimy uwagę, że nornik ma małe uszy, stosunkowo krótki ogon, a myszarka ma długie uszy, ogon dłuższy od reszty ciała i wygląda na znacznie smuklejszą.

Nornik tatrzański jest gatunkiem roślinożernym, aktywnym nocą. W przeciwieństwie m.in. do nornika darniowego, nie kopie własnych korytarzy lecz jako schronienia wykorzystuje nory innych ssaków lub przestrzenie pomiędzy kamieniami. Młode przychodzą na świat wczesną wiosną często jeszcze pod zalegającym śniegiem. Patrząc z ludzkiej perspektywy, norniki żyją bardzo krótko – dożywają około 1,5 roku.

Podczas kwitnienia (od połowy maja do połowy lipca) obuwik jest bardzo charakterystycznym storczykiem o łatwym do rozpoznania wyglądzie. Obuwik jest rośliną wieloletnią wyrastającą z podziemnego kłącza, na którym w okresie zimowym znajdują się zimujące pączki. Osiąga około 50 cm wysokości. Okazałe i intensywnie pachnące (wanilią i cytryną) kwiaty wyrastają na szczycie mocnego pędu, zwykle pojedynczo. Uwagę przykuwa rozdęta, trzewikowata, cytrynowożółta warżka o krawędziach podwiniętych do wnętrza i woskowanych, bez nektaru. Pozostałe działki okwiatu są czerwonobrunatne i lancetowate. Obuwiki są owadopylne, pszczoły wabione zapachem i kolorem wpadają do wnętrza kwiatu, który jest przykładem tzw. kwiatu pułapkowego. W środku ocierają się o znamię słupka zapylając kwiat oraz o pylniki oblepiając się pyłkiem, który zabierają ze sobą. Owocem jest beczułkowata, lekko wygięta torebka zawierająca od 6000 do 17000, bardzo drobnych (1 mm dł.), roznoszonych przez wiatr, nasion. Owoce dojrzewają w sierpniu, we wrześniu i październiku rozsiewają nasiona. Podobnie jak u innych storczyków, rozwój zarodka wymaga obecności grzybów mikoryzowych z grupy podstawczaków. Przez pierwsze lata (3-4) rozwój obuwika przebiega w glebie kosztem grzybni. Rozwój od nasiona do nasiona może trwać nawet od 6 do 15 lat nic więc dziwnego, że większość rodzimych storczyków to gatunki bardzo rzadkie. Obuwik rozmnaża się także wegetatywnie przez podział kłączy.

Poczwarówka Geyera to mały ślimak lądowy (muszla osiąga wysokość zaledwie około 2 mm), łatwy do pomylenia z innymi gatunkami poczwarówek, z którymi często występuje na tych samych stanowiskach. Ciało poczwarówki Geyera, podobnie jak innych ślimaków, jest zbudowane z głowy, nogi, płaszcza i worka trzewiowego znajdującego się wewnątrz muszli. Muszla jest prawoskrętna, połyskująca, czerwonobrązowa. Ciało natomiast jest szare, niemal czarne z grubymi czułkami, na których znajdują się oczy. Zaobserwowanie poczwarówki jest bardzo trudne gdyż większość czasu spędza wśród mchów i ściółki gdzie żywi się szczątkami roślin oraz rozwijającymi się na nich glonami, grzybami i bakteriami. Łatwiej ją zauważyć tuż po deszczu lub gdy jest rosa. W zimie hibernuje ukryta w podłożu. Jaja składane są od wiosny do jesieni. Jeden osobnik składa od 1 do 10 jaj, z których po dwóch tygodniach wylęgają się młode ślimaki. Poczwarówki Geyera mogą żyć kilka miesięcy.