Leksykon gatunków

Krokus jest rośliną wieloletnią. Wczesną wiosną (marzec–kwiecień, czasami nawet luty), często jeszcze pomiędzy płatami śniegu, z podziemnej bulwy rozwija się pojedynczy, duży kwiat średnicy od 2,5 do 5 cm. Podziemna bulwa jest spiżarnią, w której poprzedniego roku zostały zgromadzone składniki pokarmowe umożliwiające tak wczesny wiosenny rozwój kwiatów. Odżywcze walory bulw doceniają również dziki, które w ich poszukiwaniu, często rozkopują duże powierzchnie górskich polan. Co ciekawe kwiat krokusa wyrasta bezpośrednio z ziemi, w której pozostaje zagłębiona dolna część słupka wraz z zalążnią. W razie niekorzystnych warunków, na przykład opadów śniegu, kwiat szczelnie się zamyka i w ten sposób może przetrwać nawet kilkanaście dni. Kwiaty zamykają się też każdego wieczora i otwierają rano. Kilka długich, wąskich, lśniących liści odziomkowych z białym paskiem biegnącym przez środek rozwija się dopiero kiedy kwiaty kończą kwitnienie. Liście zaczynają zasychać pod koniec czerwca. Fioletowoliliowy (lub rzadziej biały) nie zróżnicowany na kielich i koronę kwiat rozpoznaje niemal każdy. Jak jednak wyglądają owoce krokusa? To wysuwająca się z ziemi na wydłużającej się szypułce, niepozorna, brunatna torebka z licznymi nasionami.

Śnieżyca wiosenna jest niewielką rośliną wieloletnią, o wysokości do 30 cm. Zakwita bardzo wcześnie (marzec, kwiecień). Z kulistej cebuli wyrastają 1 lub 2 bezlistne łodygi oraz 2, 3 lub rzadko 4 liście odziomkowe. Liście są żywozielone, równowąskie, szerokości do 13 mm. Dzwonkowate, wonne kwiaty (długości około 3 cm) zwieszają się pojedynczo (rzadziej podwójnie) na szczycie łodygi. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, posiada 6 białych działek z żółtozieloną plamką blisko szczytu. Kwiaty są owadopylne. Owocem jest mięsista, kulistawa, żółtozielona torebka. Oprócz nasion, śnieżyca może się też rozmnażać przez wytwarzane pod ziemią cebule przybyszowe.

Śnieżyczka przebiśnieg jest niewielką rośliną wieloletnią, o wysokości do 30 cm. Rosnąc może tworzyć mniejsze i większe kępy. W Polsce jest jedną z najwcześniej zakwitających roślin (luty, marzec, w zależności od wysokości n.p.m.). Nazwa „przebiśnieg” bardzo do niej pasuje ponieważ często można ją obserwować jak „przebija się” przez płaty zalegającego jeszcze śniegu. Pęd kwiatowy oraz 2 lub 3 liście odziomkowe wyrastają z podziemnej cebuli. Liście są sinozielone, równowąskie, szerokości do 1 cm, krótsze od pędu kwiatowego. Dzwonkowate, pachnące kwiaty (długości około 3 cm) zwieszają się pojedynczo na szczycie łodygi. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, posiada 6 białych działek – 3 wewnętrzne z zieloną plamką na szczycie są znacznie krótsze od 3 zewnętrznych. Kwiaty są owadopylne i zapylane przez pszczoły. Owocem jest mięsista, żółtozielona torebka. Wewnątrz znajduje się do 15 białawych nasion posiadających elajosomy (ciałka mrówcze) i rozsiewanych przez mrówki. Nasiona kiełkują jesienią tego samego roku ale młode rośliny zakwitają po raz pierwszy dopiero po kilku latach rozwoju. Oprócz nasion, przebiśnieg może się też rozmnażać przez wytwarzane pod ziemią cebule przybyszowe.

Zanokcica języcznik jest jedynym w Polsce gatunkiem paproci o niepodzielonych, całobrzegich blaszkach liściowych. Jest to wieloletnia paproć o krótkim kłączu, z którego wyrasta pęk zimotrwałych, jasnozielonych, skórzastych liści długości nawet do 60 cm i szerokości do 6 cm. Liście u nasady są sercowate, na szczycie zaostrzone, kształtem przypominają język i stąd wzięła się nazwa tego gatunku. Pomimo licznych podań o poszukiwaniu „kwiatu paproci” warto pamiętać, że paprocie są roślinami zarodnikowymi i nie posiadają kwiatów ani nasion lecz produkują zarodniki. U omawianego gatunku zarodniki dojrzewają, w znajdujących się po spodniej stronie liścia, przykrytych za młodu tzw. zawijką, równowąskich zarodniach ułożonych równolegle do nerwów bocznych. Wygląd zarodni skojarzył się zapewne twórcom łacińskiej nazwy gatunkowej (scolopendrium) z krocionogiem z greckiego – scolopendron.

Salamandra plamista jest największym w Polsce płazem ogoniastym o długości dochodzącej zwykle do ok. 20 cm, a wyjątkowo nawet do ok. 30 cm. Jej ciało jest krępe, głowa szeroka i płaska, pysk zaokrąglony, a ogon walcowaty i krótszy od reszty ciała. Oczy są wypukłe, z okrągłymi źrenicami. Po obu stronach głowy znajdują się duże parotydy (gruczoły przyuszne, gruczoły jadowe skupione w okolicy zaocznej po obu stronach głowy). Skóra jest gładka, błyszcząca i pokryta licznymi brodawkami. Kontrastowe ubarwienie, czarne z nieregularnymi, dużymi, żółtymi lub żółtopomarańczowymi plamami lub pasami, pełni funkcje odstraszające i informuje potencjalnych napastników, że dany osobnik jest toksyczny. Układ plam jest inny u każdego osobnika. Spotykane, choć bardzo rzadko, są osobniki całkowicie czarne lub białe. Ubarwienia godowego brak. Dymorfizm płciowy (różnice w wyglądzie samców i samic) jest słabo zaznaczony. Samice są bardziej krępe od samców, samce natomiast mają zgrubiały u nasady ogon. Samce i samice nie różnią się ubarwieniem.

Gody mają miejsce jesienią na lądzie co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród polskich płazów, odbywających zwykle gody wiosną w wodzie. Salamandra jest jajożyworodna co również jest niespotykane u innych polskich gatunków płazów. Rozwój larw zachodzi w jajowodach. Młode o długości ok. 3 cm, w liczbie nawet do 50, przychodzą na świat w kilku miotach wiosną (od marca do czerwca). Samica rodzi je w czystej, płynącej, płytkiej wodzie (np. na brzegu potoku) ryzykując utonięcie gdyż, w przeciwieństwie do larw, nie potrafi pływać. Młode rodzą się z rozwiniętymi dwoma parami nóg, skrzelami oraz ogonem. Są drapieżne i bardzo żarłoczne. Wyglądem przypominają larwy traszek. Żywią się drobnymi bezkręgowcami: skorupiakami, skąposzczetami, owadami. Po przeobrażeniu, które zwykle następuje po osiągnieciu ok 5 cm długości, wychodzą na ląd. Dojrzałość płciową osiągają po 3–4 latach. Średnio salamandry plamiste na wolności żyją około 10 lat (w niewoli nawet dwa razy dłużej).

Salamandra plamista prowadzi samotniczy, lądowy i skryty tryb życia. Żeruje głównie po deszczu i wieczorem. Jest powolna dlatego jej zdobyczą są zazwyczaj niezbyt szybkie bezkręgowce np. ślimaki.

Pszonak pieniński jest rośliną zielną o wysokości średnio od 50 do 120 cm. Łodyga jest pojedyncza, czasem u góry rozgałęziona. Liście lancetowate, szarozielone. Pojedyncze kwiaty niewielkie o czterech, żółtych płatkach mających długość około 1 cm są zebrane w kwiatostan (wydłużone grono). Owocem jest łuszczyna (o długości do około 6,5 cm) zawierająca liczne, drobne, rudobrązowe nasiona, których jedna roślina może wyprodukować ponad tysiąc.

Roślina dwuletnia (rzadziej wieloletnia) rozmnażająca się wyłącznie generatywnie (produkuje nasiona). Nasiona kiełkują jesienią lub zimują w łuszczynach i kiełkują dopiero wiosną. W kolejnym roku rozwija się rozeta liściowa, która zimuje. Roślina zakwita dopiero w następnym sezonie i kwitnie od czerwca do lipca. Kwiaty rozwijają się stopniowo i są zapylane przez motyle i błonkówki. Wydanie nasion kończy się najczęściej śmiercią rośliny.

Zimowit jesienny jest rośliną wieloletnią o wysokości średnio do 20 cm z jajowatą, brunatną bulwą w twardej łupinie. Posiada dość osobliwy cykl życiowy. Delikatne, liliowobiałe, rzadziej białe kwiaty, wyrastające wprost z bulwy (bez łodygi i liści), pojawiają się dopiero późnym latem i jesienią (od sierpnia do października). Z jednej bulwy wyrasta od 1 do 3 stosunkowo dużych (do 20 cm długości) kwiatów posiadających 6 działek, 6 pręcików oraz słupek z trzema długimi szyjkami i co niezwykłe, z zalążnią zagłębioną w ziemi! Pyłek do zalążni dociera dopiero po kilku miesiącach od zapylenia (w zimie) i nasiona rozwijają się pod ziemią. Na wiosnę z bulwy wyrasta krótki pęd z dwoma lub trzema długimi, sztywnymi, lancetowatymi liśćmi podobnymi do liści tulipana. Skrywają one pomiędzy sobą, twardą, zieloną torebkę nasienną (3–4 cm długości) z czarnymi nasionami, która otwiera się pękając do połowy na trzy części. Następnie liście zasychają (w czerwcu już często nie ma po nich śladu) i roślina przechodzi w okres letniego spoczynku, po którym jesienią ponownie zakwita. Ponadto zimowit rozmnaża się również generatywnie za pomocą bulw.

Boimka dwurzędowa jest rośliną wieloletnią o wysokości od 10 do 30 cm. Tworzy gęste, niewysokie zbite kępy umożliwiające przetrwanie trudnych warunków środowiskowych panujących na dużych wysokościach, na których występuje. Kępę tworzą liczne, szarozielone, zwinięte, cienkie liście oraz dłuższe od nich źdźbła (łodygi), na których rozwijają się pojedyncze kwiatostany. Kwiatostany o długości 10–15 mm są gęste, zbite i złożone z kłosków stojących w dwóch rzędach (stąd nazwa rośliny) po obu stronach osi. Każdy kłosek buduje 3–5 kwiatów. Owocem jest ziarniak czyli suchy, niepękający, charakterystyczny dla traw owoc będący jednonasienną niełupką.

Boimka kwitnie od lipca do sierpnia. Jest owadopylna co znacznie ułatwia zapylenie na dużych wysokościach gdzie często wieje wiatr natomiast owadów zapylających jest niewiele. Nasiona dojrzewają we wrześniu. Roślina jest bardzo odporna na panujące w górach trudne warunki klimatyczne.

Sasanka słowacka jest byliną dorastającą do wysokości około 40 cm (w czasie owocowania do 60 cm) i tworzącą niewielkie kępy. Fioletowe kwiaty o długości 3,5–5 cm, z 6 działkami, wyrastają pojedynczo na szczycie łodygi i pojawiają się przed rozwojem liści. Łodyga i liście oraz zewnętrzne powierzchnie płatków korony pokryte są długimi, jedwabiście białymi włoskami (Delimat, 2010). Owoc zbiorowy sasanki słowackiej złożony jest z około 5 cm, niełupek posiadających pierzasto owłosione szyjki słupka – całość wygląda jak puszysta kulka.

Sasanka słowacka zakwita dopiero w trzecim roku życia. Kwitnie od połowy kwietnia do początku maja i jest owadopylna. Nasiona dojrzewają w maju i czerwcu, są zaopatrzone w aparat lotny i mogą być rozsiewane przez wiatr lub zwierzęta. Sasanka może także rozrastać się przez kłącza dając początek nowym roślinom, które potem oddzielają się od rośliny macierzystej.

Okrzyn jeleni jest okazałą rośliną osiągającą do 2 m wysokości. Posiada grubą, bruzdowaną, owłosioną łodygę, u dołu pustą, a u góry pełną w środku. Liście są trójkątne, 1–3 krotnie pierzaste. Dolne liście są bardzo duże i po spodniej stronie szorstko owłosione. Górne liście posiadają rozdęte pochwy. Drobne kwiaty o koronie białej lub czerwonawej są zebrane w duże baldachy o średnicy 10–20 cm. W jednym baldachu może być nawet kilka tysięcy kwiatów. Nasiona są elipsoidalne, brązowe o długości około 1 cm. Pojedyncza roślina może ich wyprodukować od 4 tys. do 15 tys.

Okrzyn jeleni jest byliną, hemikryptofitem czyli rośliną, której pączki zimujące znajdują się na powierzchni Ziemi. Jest też rośliną monokarpiczną czyli taką, która zakwita raz w ciągu swego cyklu rozwojowego i po rozsianiu nasion zamiera. Po wykiełkowaniu przez kilka lat nad ziemią widoczna jest tylko rozeta okazałych liści. Dopiero po 5–10 latach okrzyn wypuszcza wysokie pędy, zakwita, wydaje nasiona i zamiera. Kwitnie zwykle na przełomie lipca i sierpnia, wyjątkowo do września. W zapylaniu uczestniczą głównie chrząszcze z rodziny kózkowatych (Cerambycidae) oraz motyle i błonkówki.

Pióropusznik strusi jest wieloletnią paprocią o prostym, nieco wzniesionym kłączu długości do około 20 cm. Kłącze wykształca podziemne rozłogi dzięki, którym roślina tworzy często duże i gęste skupienia. Liście pióropusznika (podobnie jak u podrzenia żebrowca) są zróżnicowane na liście płonne (asymilacyjne) oraz liście zarodnionośne. Jasnozielone liście płonne, długości do 170 cm i szerokości do 35 cm, zebrane w rozetę tworzą głęboki lejek. Za młodu są pastorałowato zwinięte, a jesienią usychają. Blaszki liściowe osadzone na krótkim ogonku są miękkie, nagie, podwójnie pierzaste, zwężające się nagle na szczycie i stopniowo u nasady. Wyrastające w środku lejka, zimotrwałe liście zarodnionośne są znacznie krótsze (do 60 cm), sztywne, pojedynczo pierzaste, tylko początkowo zielonawe, a po dojrzeniu ciemnobrunatne. Kształtem przypominają strusie pióra i to stąd wzięła się nazwa rośliny. Odcinki liściowe są wałeczkowe, o wąskiej i podwiniętej ku dołowi blaszce z widocznymi wypukłościami, pod którymi powstają zarodnie. Okres dojrzewania zarodników przypada na lipiec i sierpień.

Podrzeń żebrowiec jest wieloletnią paprocią o wysokości średnio od 20 do 50 cm z krótkim, twardym i uniesionym kłączem pokrytym czarnymi łuskami. Rzucającą się w oczy cechą jest występowanie dwóch rodzajów liści: płasko rozpostartych liści płonnych (asymilacyjnych) oraz wyrastających w środku rozetki, kilku wzniesionych liści zarodnionośnych. Liście płonne są zimozielone, skórzaste, błyszczące, krótkoogonkowe i równowąskolancetowate. Ich blaszki są pojedynczo pierzaste. Liście zarodnionośne są około półtora raza dłuższe od liści płonnych, długoogonkowe, rów nież pojedynczo pierzaste, a ich odcinki są wąskie, podwinięte na brzegach i rzadziej osadzone niż w liściach asymilacyjnych. Na dolnej stronie liści zarodnionośnych po obu stronach nerwu ułożone są szeregi kupek zarodniowych tworzących dwa brązowe pasy. Zarodniki dojrzewają w okresie od lipca do września. Jesienią liście zarodnionośne usychają.