Leksykon gatunków

Żubr jest największym lądowym ssakiem nie tylko karpackim ale także europejskim. Samice są mniejsze, ważą średnio około 500 kg, a ich wysokość w kłębie wynosi około 150 cm. Samce ważą średnio około 700 kg (ale niektóre osobniki mogą osiągać wagę ponad 900 kg). Byki są mocniej zbudowane i mają bardziej niż krowy rozbudowane przednie partie ciała. Rogi (nie mylić z porożem jeleniowatych) występują u obu płci i są zbudowane z czarnej pokrywy rogowej i znajdującego się wewnątrz wyrostka kostnego tzw. możdżenia. Rogi samic są mniejsze niż samców. Okrywa włosowa ma barwę płowobrunatną. Głowa, szyja i przednia część ciała pokryte są dłuższymi włosami, które w okolicach szyi tworzą tzw. „brodę”. Tył ciała porośnięty jest krótką sierścią, natomiast sięgający do stawu skokowego ogon (długość ok. 0,5 m) pokrywają długie włosy. Wiosną żubry linieją czyli zmieniają gęstą zimową okrywę na rzadszą letnią.

Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 2–3 lat. Mimo iż samce osiągają dojrzałość płciową w wieku 3 lat to w rozrodzie biorą udział tylko samce w sile wieku 7–12 lat, dobrze rozwinięte fizycznie. Ruja w stadach wolnościowych zwykle ma miejsce od sierpnia do października. Samce są w tym okresie agresywne i toczą o samice walki polegające na uderzaniu przeciwnika głową i rogami. Odniesione w wyniku walk obrażenia bywają śmiertelne. Na wolności samice rodzą cielęta zwykle co dwa lata, w niewoli częściej. Ciąża trwa podobnie jak u człowieka około 9 miesięcy i rodzi się zwykle jedno młode. Samica tuż przed wycieleniem opuszcza stado i wraca do niego dopiero po kilku dniach z nowo narodzonym żubrem. Młode przychodzą na świat zwykle od maja do lipca, ale zdarzają się też porody od sierpnia do października. Śmiertelność cieląt jest niska. W niewoli żubry dożywają 25 lat, na wolności żyją trochę krócej. Drapieżnictwo ze strony wilków stanowi niewielki procent wśród przyczyn śmierci. Znacznie częściej do śmierci prowadzą potrącenia na drogach, choroby układu moczowo-płciowego samców oraz choroby pasożytnicze. Zdarzają się też przypadki kłusownictwa.

Żubr jest zwierzęciem stadnym. Krowy, cielęta oraz młodzież tworzą tzw. grupy mieszane, liczące 10–14 osobników, którym przewodzi doświadczona krowa prowadzące cielę. Nie są to grupy rodzinne. Młodsze samce łączą się w tzw. grupy kawalerskie (grupy byków) liczące zwykle 2–3 osobniki, a starsze są samotnikami. Zimą, w miejscach dokarmiania tworzą się duże, liczące nawet 100 osobników ugrupowania, które rozpadają się na wiosnę. Stado żubrów utrzymuje dystans od człowieka. Nie należy nadmiernie zbliżać się do tych zwierząt gdyż można zostać zaatakowanym np. przez samca w okresie rui czy matkę broniącą cielaka. Areał bytowania stada mieszanego to około 100 km2 (10 tys. hektarów), a dorosłych samców jeszcze więcej, nawet 140 km2! Stado przemieszcza się średnio około 7 km dziennie, a poszczególne osobniki mniej więcej 60% swojego czasu w ciągu dnia poświęcają na żerowanie i około 30% na odpoczynek. Do typowych zabiegów higienicznych należy ocieranie się o drzewa oraz tarzanie. Piaszczyste miejsca wykorzystywane przez żubry do tarzania się są zwane kupryskami.

Niedźwiedź brunatny jest największym drapieżnikiem lądowym w Europie. Osobniki karpackie przekraczają czasem masę 350 kg. Jednak masa ciała poszczególnych osobników różni się znacznie w kolejnych porach roku i pomiędzy poszczególnymi latami. Długość ciała niedźwiedzia waha się średnio od 170 do 250 cm, a wysokość w kłębie od 100 do 120 cm. Sierść niedźwiedzia jest stosunkowo długa o barwie od słomkowożółtej, przez różne odcienie brązu po czarną. Niedźwiedź jest zwierzęciem stopochodnym co oznacza, że podczas chodzenia jego kończyny opierają się na stopach (podobnie jak np. u człowieka, borsuka czy jeża). Kończyny posiadają po pięć palców zakończonych długimi pazurami. Odcisk tylnej łapy (długości 30 cm i szerokości 17 cm) przypomina ślad ludzkiej bosej stopy. Odcisk przedniej łapy jest krótszy. Dymorfizm płciowy przejawia się głównie w różnicach w rozmiarze ciała – samce osiągają znacznie większe rozmiary niż samice.

Niedźwiedź porusza się inochodem czyli kroczy na zmianę obydwoma lewymi i obydwoma prawymi nogami jednocześnie (podobnie poruszają się np. wielbłądy i żyrafy). Ma znakomity węch i słuch i nieco gorzej rozwinięty wzrok. Pamiętajmy, że niedźwiedź pomimo swojego „misiowatego” wyglądu jest niezwykle silny i zwinny, potrafi szybko biegać, skakać, pływać, wspinać się na drzewa i skały. Na krótkich dystansach w galopie osiąga prędkość 50 km/h (człowiek nawet jeżeli jest sprinterem Usainem Boltem to potrafi biec z prędkością do 45 km/h… a jeżeli nie jest sportowcem sprinterem to raczej nie osiągnie prędkości większej niż 30 km/h).

Samice rozmnażają się mniej więcej od 4 nawet do 28 roku życia. Ruja ma miejsce od początku maja do lipca, ciąża trwa do 250 dni. Młode (zwykle od 1 do 3, maksymalnie 5) rodzą się w gawrze podczas snu zimowego (od grudnia do marca). Są nagie i ślepe. Młode z jednego miotu mogą być potomstwem różnych ojców. Matka opiekuje się nimi przez cały sezon, a następnie wspólnie spędzają kolejną zimę. Czasem opieka nad potomstwem przedłuża się nawet do 3,5 roku w związku z czym niedźwiedzice średnio rodzą młode najczęściej co 2 lub 3 lata. Niedźwiedzie na wolności żyją około 30 lat (w niewoli nawet do 50). Największa śmiertelność niedźwiedzi brunatnych występuje w pierwszym roku życia. W większości populacji niedźwiedzi, główną przyczyną śmiertelności osobników tego gatunku jest działalność człowieka.

Niedźwiedź zasadniczo prowadzi samotniczy tryb życia. Wyjątkiem jest okres rui oraz okres prowadzenia młodych przez matkę (przez 1,5–2,5 roku). Na terenach słabo zaludnionych niedźwiedzie są aktywne w dzień, na terenach gdzie ludzie są stale obecni – nocą. W trakcie sezonu największa aktywność tego gatunku ma miejsce w miesiącach wiosennych i jesiennych. Długość hibernacji zależy w dużej mierze od warunków klimatycznych. Generalnie im większa jest szerokość geograficzna tym dłuższy okres hibernacji. Na dalekiej północy, sen zimowy może trwać nawet ponad 7 miesięcy. W polskich Karpatach okres gawrowania niedźwiedzi czyli okres snu zimowego przypada na grudzień, styczeń i luty. Coraz cieplejsze zimy powodują jednak, że z roku na rok wzrasta liczba niedźwiedzi nie zapadających w naszym kraju w sen zimowy. Czas trwania hibernacji zależy też od płci i wieku osobnika. Ciężarne samice najwcześniej zakładają gawry i najpóźniej je opuszczają, odwrotnie jest w przypadku dorosłych samców.

Areały zajmowane przez poszczególne osobniki niedźwiedzia brunatnego nakładają się na siebie, szczególnie u samic, zwłaszcza tych spokrewnionych ze sobą. Areały samców są zwykle znacznie większe od areałów samic, a ponadto różnią się znacznie pomiędzy populacjami. Warto zdawać sobie sprawę o jak wielkich obszarach mówimy: W Europie areały samców wynoszą od 128 km² w Chorwacji do 1600 km² w środkowej Szwecji, a dla samic odpowiednio od 58 km² do 225 km². Migrujące młode samce mogą mieć areały do 12000 km². W Skandynawii, samice w wieku 2 do 4 lat przenoszą się średnio 28 km od centrum areału, w którym się urodziły, podczas gdy 4 letnie samce oddalają się na średnią odległość 119 km. Maksymalny dystans migracji wynosił 467 km dla samców i 90 km dla samic (https://carpathianbear.pl/). Wyprawa niedźwiedzia Iwo pokazuje jak daleko mogą migrować młode samce i jak utrudnione mogą być te migracje przez obecną fragmentację siedlisk.

Niedźwiedź jest gatunkiem wszystkożernym ze sporymi, lokalnymi różnicami w diecie. Dominują pokarmy roślinne takie jak zielone części roślin, owoce leśne i owoce drzew owocowych, a także pąki i kłącza (te ostatnie zwłaszcza wiosną). Niedźwiedzie żywią się również pokarmem mięsnym m.in. zwierzyną leśną, bezkręgowcami, padliną. Bardzo ważny jest okres lipiec–wrzesień, na który przypada gromadzenie przez niedźwiedzie rezerw tłuszczu niezbędnych dla zimowania. Ważna rolę odgrywają w tym okresie owoce leśne: maliny, czernice, brusznice, bukiew, orzechy laskowe.

W biogeograficznej skali, skład (diety) zależy od położenia (długość i szerokość geograficzna oraz wysokość nad poziomem morza) oraz warunków środowiska (temperatura i pokrywa śnieżna). W lasach strefy umiarkowanej dominuje pokarm roślinny i bezkręgowce, a w tundrze kręgowce. W niektórych regionach pokarm pochodzenia antropogenicznego (np. karma dla zwierzyny łownej, owoce z sadów) stanowi główny składnik niedźwiedziej diety (https://carpathianbear.pl/).

Jest to najmniejszy europejski przedstawiciel podkowców i jednocześnie jeden z najmniejszych nietoperzy występujących w Polsce. Waży średnio od 5,6–9 g, a rozpiętość jego skrzydeł wynosi 19–25 cm. Bardzo charakterystyczna jest znajdująca się wokół nozdrzy narośl w kształcie podkowy, która umożliwia skupianie, emitowanych przez nos ultradźwięków, w wąską i ukierunkowaną wiązkę. Futerko podkowca małego jest jasnobrązowe na grzbiecie i jaśniejsze, szarawe po stronie brzusznej. Uszy spiczaste, poruszają się niezależnie od siebie. Skrzydła ciemne, szerokie i zaokrąglone umożliwiają precyzyjny lot oraz zawisanie w locie trzepoczącym.

Głosy tego nietoperza są bardzo charakterystyczne. To serie stosunkowo cichych i długich sygnałów o wysokiej częstotliwości wydawanych z częstością 10 sygnałów na sekundę. Głosy te są trudne do usłyszenia przez detektor ze względu na ich mały zasięg (do 5 m) i bardzo wąską (wydawaną przez nos) wiązkę ultradźwięków.

Podkowiec lata nisko nad ziemią (do 5 m) w pobliżu roślinności. Jego lot jest szybki i dzięki szerokim skrzydłom bardzo zwrotny. Chwyta zdobycz najczęściej w locie blisko roślinności ale może również zbierać ofiary z powierzchni skał i liści. Jest owadożerny, poluje głównie na niewielkie owady (do około 1,5 cm), przede wszystkim muchówki (np. komary) oraz ćmy. Na łowy wylatuje po zachodzie słońca. Żeruje przede wszystkim w lasach liściastych i mieszanych, na ich obrzeżach, w wąwozach, w pobliżu skał, w parkach, alejach oraz nad ciekami wodnymi o gęsto porośniętych brzegach. Żerowiska mają powierzchnię 12–53 ha i są zwykle położone w promieniu do 2–3 km od kryjówki.

Gody mają miejsce jesienią (wrzesień–listopad), rzadziej zimą lub wczesną wiosną, i odbywają się w schronieniach przejściowych i zimowiskach. Plemniki są przechowywane w drogach rodnych przez zaplemnione w jesieni samice i do zapłodnienia dochodzi dopiero wiosną. W maju samice tworzą kolonie rozrodcze (od kilku do kilkuset osobników), w których w czerwcu, po trwającej około 2 i pół miesiąca ciąży, rodzą jedno, dużo rzadziej dwa młode. Potomstwo karmione jest mlekiem. Dojrzałość płciową podkowce małe osiągają w wieku dwóch lat. Średnia długość życia wynosi kilka, kilkanaście lat, aczkolwiek znany jest przypadek osobnika, który dożył 21 lat. Roczny cykl życia samicy podkowca małego można zatem podzielić na trzy zasadnicze okresy: wiosenno-letni (IV–VIII) – ciąży, porodu i wychowywania młodych; letnio-jesienny (VIII–X, XI) – godów i akumulacji tłuszczu i zimowy (XI–IV) – hibernacji. Samce mają trochę inny cykl życiowy ponieważ nie uczestniczą w tworzeniu kolonii rozrodczych ani w wychowaniu młodych. W okresie letnim przebywają zwykle samotnie choć czasem można je też spotkać w koloniach rozrodczych. Kolonie zimowe składają się najczęściej z przedstawicieli obu płci.

W Polsce podkowiec mały we wrześniu i październiku zajmuje słabo izolowane od warunków zewnętrznych kryjówki przejściowe, w których często się budzi. Właściwa hibernacja trwa od października – listopada do kwietnia. Cechą charakterystyczną dla podkowcowatych jest szczelne owijanie ciała skrzydłami w czasie snu zimowego. Podkowiec nie hibernuje wciśnięty w szczeliny jak robi to wiele innych gatunków nietoperzy. Dorosłe osobniki w koloniach zwykle wiszą nie stykając się ze sobą. (poza okresem, w którym pojawiają się młode, samice zbijają się wtedy w ciasne grupy). W marcu – kwietniu (w zależności od temperatury) podkowce stają się bardziej aktywne – wybudzają się i próbują polować.

Podkowiec mały prowadzi osiadły tryb życia, a jego sezonowe wędrówki pomiędzy schronieniami letnimi, przejściowymi i zimowymi są krótkodystansowe (do 10 km.). Nie znaczy to jednak, że nie zdarzają się osobniki migrujące na większe odległości. Najdłuższy znany przelot liczył 153 km.

Popielica szara jest zwinnym, nieco mniejszym od wiewiórki gryzoniem o długości ciała 13–18 cm oraz ogona 12–15 cm. Ubarwienie jej grzbietu jest szare (popielate), a strony brzusznej jasne (białe lub białoszare). Futro starszych osobników może mieć na grzbiecie nieco rudawy odcień. Ogon jest stosunkowo długi i puszysty. Na głowie uwagę zwracają duże, ciemne oczy oraz spore, wystające z futerka, ruchliwe uszy. Dymorfizmu płciowego brak co oznacza, że samce i samice nie różnią się od siebie wyglądem zewnętrznym.

Popielica jest aktywna mniej więcej od maja do października, okres od listopada do kwietnia spędza hibernując w specjalnie do tego celu wykopanej w ziemi (na głębokości ok. 30–50 cm) kryjówce. Osobniki zimują zwinięte w kłębek, przykryte puszystym ogonem. Najczęściej spędzają zimę pojedynczo, rzadziej zimuje matka z tegorocznymi młodymi. Podczas snu zimowego wszystkie procesy życiowe ulegają zwolnieniu, serce bije kilka razy na minutę, a temperatura ciała spada z normalnych 36oC do temperatury kilku stopni powyżej zera. W okresie hibernacji zwierzę nie budzi się i korzysta jedynie z tłuszczu zgromadzonego w ciele podczas jesiennego żerowania. Wybudzenie ze snu zimowego następuje zwykle późno, w maju lub nawet na początku czerwca! Do rozrodu popielice przystępują dopiero w lecie po intensywnym okresie żerowania.

Młode (do 11 ale zwykle 4–5) rodzą się raz do roku, z reguły w sierpniu w specjalnie do tego celu przygotowanym gnieździe. Gniazdo zbudowane z liści jest najczęściej zakładane w dziupli ale popielice korzystają również z budek dla ptaków, a nawet strychów śródleśnych lub przyleśnych budynków. Młode przychodzą na świat nagie, ślepe i ważą zaledwie ok. 2 gramy. Gniazdo opuszczają po około miesiącu. Dojrzałość płciową popielice osiągają najczęściej w drugim roku życia. Najstarszy znany osobnik żył na wolności 9 lat.

Popielica prowadzi nocny tryb życia, natomiast dzień przesypia w kryjówce. Niemal wyłącznie przebywa w koronach drzew. Poza okresem poszukiwania miejsc hibernacji, na ziemię schodzi sporadycznie. Żywi się przede wszystkim pokarmem roślinnym głównie owocami i nasionami drzew. W zależności od pory roku i siedliska są to m.in. czereśnie, jabłka, bukiew, żołędzie, orzechy laskowe, owoce grabu itp. Wiosną zjada pączki i młode liście drzew. Uzupełnienie diety stanowi pokarm zwierzęcy: bezkręgowce, jaja i pisklęta. Podczas nocnego żerowania popielica wydaje, intrygujące potencjalnych słuchaczy, bardzo charakterystyczne odgłosy brzmiące mniej więcej jak gardłowe „khuii, kuii, uiiii”, trwające około 1–2 sekundy. W okresach braku pokarmu praktycznie całkowicie przestaje się odzywać.

Bóbr jest największym gryzoniem europejskim (masa ciała dorosłego osobnika może osiągnąć do 30 kg, długość z ogonem do 140 cm). Nie występuje dymorfizm płciowy co oznacza, że samiec i samica nie różnią się wyglądem zewnętrznym. Cechą charakterystyczną bobra jest płaski, szeroki, pokryty pseudołuskami ogon, który jest magazynem tłuszczu, a podczas pływania pełni rolę steru. Dzięki bogatemu ukrwieniu ogon ułatwia również termoregulację. Przednie kończyny są krótkie, drobne i chwytne, natomiast tylne są masywne, silne, posiadają palce połączone błoną pławną i służą do pływania. Futro bobra jest gęste, błyszczące i miękkie o barwie od płowej przez brązową po prawie czarną. Linienie następuje raz w roku w okresie od maja do lipca. Bobry bardzo dbają o swoje futro, codziennie dokładnie je czyszczą i smarują wydzieliną gruczołów odbytowych, która zapobiega przemakaniu.

Bobry są wodnolądowymi zwierzętami roślinożernymi prowadzącymi najczęściej nocny tryb życia. Żyją w pobliżu wody w niewielkich grupach rodzinnych (para dorosłych i ich młode, tegoroczne oraz jedno- i czasem dwuletnie). Są zasadniczo gatunkiem monogamicznym co oznacza, że pary łączą się ze sobą na całe życie (bobry mogą żyć nawet do 20 lat). Warto tutaj podkreślić, że monogamia jest u ssaków bardzo rzadka i spotykana u zaledwie 5% tych zwierząt. Pora godowa przypada u bobrów na miesiące zimowe (styczeń i luty). Ciąża trwa około 100 dni, samica rodzi raz w roku, w maju lub czerwcu, najczęściej od 2 do 4 młodych, którymi opiekują się wszyscy członkowie rodziny. Młode osobniki przebywają w norze około 5 tygodni, po tygodniu potrafią już pływać jednak nurkować zaczynają dopiero po 2 miesiącach gdyż wcześniej nie mogą zamykać nozdrzy ani otworów usznych. Dojrzałość płciową osiągają w 3 lub 4 roku życia.

Bobry są terytorialne ale wielkość terytorium jest zmienna i zależy od rodzaju siedliska i dostępności bazy pokarmowej. Zmienia się także w czasie – im dłużej jakieś terytorium jest zasiedlone i lepiej przystosowane przez bobry do ich potrzeb – tym z roku na rok jest mniejsze. Terytoria znakowane są poprzez pozostawianie na kopczykach budowanych z mułu tzw. stroju bobrowego i\lub wydzieliny gruczołów odbytowych (analnych), co ma przede wszystkich odstraszać ewentualnych intruzów ale pełni również funkcję informacyjną.

Bobry to zwierzęta roślinożerne. W ich diecie można znaleźć około 300 różnych gatunków roślin zielnych i drzewiastych. Żywią się tym co akurat rośnie w wąskiej, 20 metrowej strefie przybrzeżnej, w której żerują. Od wiosny do jesieni zjadają głównie rośliny zielne, pąki, liście i miękkie gałązki drzew, natomiast zimą gałązki, łyko i korę drzew i krzewów, które w pewnym zakresie też sobie magazynują. Najczęściej wybierają gatunki o miękkiej korze jak topole (Populus sp.) i wierzby (Salix sp.), w górach w ich diecie częsty jest buk (Fagus sylvatica), jesion (Fraxinus excelsior), klon jawor (Acer pseudoplatanus).

Choć same bobry jest dość trudno zaobserwować w terenie gdyż zazwyczaj są to zwierzęta ostrożne i płochliwe, bardzo łatwo w miejscach gdzie występują, zauważyć ślady ich obecności np. charakterystycznie pościnane drzewa. Bobry, jak powszechnie wiadomo, słyną bowiem ze swych różnorodnych budowli i z posiadanych umiejętności hydrotechnicznych. Poza człowiekiem i bobrem, niewiele zwierząt potrafi w tak dużym stopniu manipulować dla swoich potrzeb środowiskiem, w którym żyje. Bobry mogą budować dla siebie kilka różnych rodzajów schronień m.in. żeremia oraz nory. Zbudowane z gałęzi i uszczelnione błotem żeremia (wyglądające z daleka jak wrzucony do wody duży stos gałęzi) powstają zwykle w miejscach, gdzie niskie brzegi uniemożliwiają wykopanie systemu nor. Z umieszczonego pod wodą wejścia długi korytarz prowadzi do komory gniazdowej, która znajduje się nad wodą wewnątrz żeremia. Na szczycie żeremia, luźniej ułożone gałęzie tworzą szyb wentylacyjny. W miejscach, gdzie brzeg jest wystarczająco wysoki bobry kopią nory złożone z systemu korytarzy i kilku lub nawet kilkunastu nor położonych na różnych poziomach. Główne wejście do nory znajduje się pod wodą, na brzegu natomiast umieszczone są ujścia kanałów wentylacyjnych. Bobry bardzo dbają aby poziom wody nie opadł i nie odsłonił wejścia do ich schronienia i m.in. dlatego budują tamy. To niestety często rodzi konflikty z miejscowymi rolnikami, którym spiętrzona woda zalewa łąki i pola uprawne. Rolnicy, choć nie wolno tego robić, rozbierają tamy. Dla bobrów jest to jednak kwestia życia i śmierci gdyż podwodne wejścia chronią je przed drapieżnikami dlatego potrafią taką tamę odbudować w ciągu jednej nocy.

Kozica jest stosunkowo niedużym ssakiem kopytnym, krępym, mocno zbudowanym, trochę podobnym do kozy domowej. Samce kozicy są większe od samic. Masa ciała dorosłych samców wynosi 20–48 kg, a samic 18–40 kg. Warto tutaj zwrócić uwagę, że podane zakresy są dość szerokie co wynika ze znacznych wahań masy ciała kozicy w ciągu roku. Najwyższą masę zwierzęta osiągają jesienią kiedy zgromadzą na zimę zapasy tłuszczu. Długość ciała kozicy dochodzi do 110–135 cm, a wysokość w kłębie do 70–85 cm.

Głowa kozicy jest niewielka z czarnymi nozdrzami, dużymi oczami o brązowej tęczówce oraz ze stosunkowo długimi uszami. Zarówno samce jak i samice posiadają smukłe, u podstawy proste natomiast na szczycie hakowato zagięte do tyłu rogi zwane hakami (do 25 cm długości), które są osadzone względem głowy prostopadle i najczęściej czarne, rzadziej popielate. Tuż za nimi znajdują się parzyste gruczoły, służące do znakowania terytorium. Ogon jest krótki, z włosami osiąga zaledwie do 10 cm długości. Nogi są silne i mocno umięśnione, zaopatrzone w duże, dobrze przystosowane do poruszania się w skalistym terenie racice: (…) brzegi racic są twarde i zabezpieczają przed poślizgnięciem się na lodzie i śniegu, miękka i elastyczna część środkowa racic przylega ściśle do gładkich skał, a fałd skóry rozpięty między piętkami racic zapobiega zapadaniu się w śniegu i błocie (Zięba i Krzan, 2010). U kozicy występuje dymorfizm płciowy. Samce są większe i cięższe, posiadają masywniejsze i mocniej zakrzywione rogi oraz w okolicy moczowo-płciowej charakterystyczny pędzel (Gąsienica-Byrcyn, 2004).

Kozica posiada dwuwarstwową okrywę włosową. Pierwszą warstwę stanowią włosy długie, a drugą delikatne białosiwe włosy wełniste. Ubarwienie ciała kozicy jest dość zmienne i uzależnione od pory roku. Latem jest jaśniejsze, dominuje kolor szarobrązowy lub płoworudy. Wzdłuż grzbietu biegnie pręga czarnych, dłuższych włosów, stroszonych w razie zaniepokojenia zwierzęcia. Szata zimowa jest ciemniejsza, czarna z ciemnobrązowym odcieniem. Pysk, policzki, podgardle, brzuch i pośladki są białe lub białożółte. Bardzo charakterystycznie ubarwiona jest głowa kozicy: na jasnym tle widoczne są bardzo kontrastowe, biegnące symetrycznie po bokach głowy od nozdrzy do nasady uszu pasy czarnych włosów. Kozice linieją (czyli zmieniają sierść) dwa razy w roku. Futro zimowe jest długie i gęste, natomiast letnie owłosienie jest krótkie. Wymiana sierści z zimowej na letnią ma miejsce na przełomie czerwca i lipca, natomiast z letniej na zimową na przełomie września i października (Pęksa, 2009).

Kozica jest gatunkiem terytorialnym, żyje w stadach zwanych kierdelami, które liczą od 5 do 15 osobników. Trudne warunki atmosferyczne powodują, że czasem mniejsze grupy kozic łączą się przejściowo w większe stada, mogące liczyć nawet do 40 osobników. Kierdel tworzą kozy z tegorocznymi koźlętami oraz młode samce w wieku do 3 lat. Dorosłe, starsze samce żyją zwykle samotnie, a młodsze tworzą grupy składające się zwykle z 2 do 4 osobników. Kierdelowi przewodzi najsilniejsza i najbardziej doświadczona samica, najczęściej prowadząca młode. Od jej doświadczenia zależy czy stado przetrwa surową zimę i czy uda mu się uniknąć różnych niebezpieczeństw jak drapieżniki czy upadki z dużej wysokości.

Ruja czyli okres godowy u kozicy trwa od końca października do grudnia. W czasie rui do stad kóz przyłączają się samce. Ciąża trwa około 170 dni w związku z czym młode osobniki przychodzą na świat od końca kwietnia do początku czerwca. Koza rodzi najczęściej jedno, rzadziej dwa koźlęta, które po kilku godzinach potrafią już podążać za matką. Przez pierwsze dwa tygodnie żywią się wyłącznie mlekiem matki, a potem stopniowo przechodzą na pokarm roślinny, ale mlekiem są karmione jeszcze do pierwszej zimy. Pozostają przy matce około półtora roku a nawet dłużej.

Kozice prowadzą dzienny tryb życia, ze szczytem aktywności wcześnie rano i wieczorem w lecie lub w godzinach popołudniowych w zimie. Są roślinożerne, a w ich diecie znajduje się około 120 gatunków roślin (drzewa, krzewy, krzewinki, trawy, byliny, mchy i porosty). Latem w ich jadłospisie znajdziemy głównie trawy i byliny (stanowiące nawet do 85% pokarmu). Zimą pożywienie jest często wygrzebywane spod śniegu, wciąż dominują w nim trawy i byliny ale kozice zjadają również dużo krzewinek np. borówkę czarną oraz porostów np. chrobotka reniferowego (po około 30%), włączają też do swojej diety drzewa i krzewy m.in. świerk, jarzębinę i kosodrzewinę.

Żmija posiada krępe ciało oraz płaską, sercowatą, zaokrągloną z przodu głowę wyraźnie oddzieloną od reszty ciała. Ogon jest krótki. Źrenica oka pionowa. Skóra, podobnie jak u innych gadów, wbrew obiegowej opinii jest sucha i pokryta zrogowaciałym nabłonkiem chroniącym przed utratą wody. Dymorfizm płciowy (różnice między samcem i samicą) jest słabo zaznaczony. Samice są zwykle mniej kontrastowo ubarwione od samców i dorastają średnio do około 80 cm, natomiast samce osiągają około 70 cm długości. Zdarzają się jednak osobniki nawet o długości 120 cm. Żmija zygzakowata jest gatunkiem jadowitym, jej zęby jadowe są silnie rozwinięte, ruchome i posiadają w środku kanaliki jadowe. Ubarwienie u tego gatunku jest bardzo zmienne. Najczęściej można spotkać osobniki miedzianobrązowe, szarobrązowe oraz srebrzystoszare z ciemniejszym zygzakiem biegnącym wzdłuż grzbietu. Zygzak jest słabiej widoczny u samic natomiast u samców jest wyraźniejszy (ciemnobrązowy, czarny). Spotykana jest również odmiana melanistyczna (czarna) bez widocznego zygzaka ale rzadko i częściej w górach niż na nizinach.

Żmija prowadzi dzienny tryb życia. Jej pożywieniem są przede wszystkim drobne gryzonie, małe ssaki owadożerne, rzadziej płazy, jaszczurki, ptasie jaja i bezkręgowce. Żmija polując zabija swoje ofiary wbijając w nie zęby jadowe i wpuszczając jad. W trakcie okresu godowego (koniec kwietnia, początek maja) samce toczą bezkrwawe walki przypominające zapasy. Żmija jest jajożyworodna, młode (5–18) rodzą się w sierpniu i wrześniu. Żmija zimuje gromadnie pod korzeniami drzew, w wykrotach, w norach w ziemi, w stogach siana. W sen zimowy zapada w październiku, w górach odpowiednio wcześniej.

Żmija zygzakowata chętnie wygrzewa się na słońcu dlatego podczas spacerów i górskich wędrówek warto w nasłonecznionych miejscach patrzeć pod nogi, a także dokładnie sprawdzać otoczenie zanim usiądziemy na odpoczynek. Najlepiej jest też na wycieczki w teren, na jagody, czy grzybobranie ubierać wysokie buty za kostkę. Istotne jest też poinformowanie dzieci aby nie zbliżały się do napotkanych węży oraz zaznajomienie się z zasadami pierwszej pomocy w razie ukąszenia. Psy najłatwiej chronić trzymając je na smyczy. W razie zauważenie żmii należy pozostawić ją w spokoju i się oddalić. Na widok ludzi żmija w pierwszej kolejności stara się uciec ale jeżeli podejdziemy zbyt blisko staje się agresywna i próbuje się bronić. Atakuje tylko w przypadku drażnienia jej, przy próbach złapania lub w razie przypadkowego nadepnięcia bądź naciśnięcia. Jad tego gada jest umiarkowanie niebezpieczny. Szczególnie groźny jest jednak dla osób uczulonych, dzieci i osób w podeszłym wieku. Bardzo dużo zależy też od ilości wstrzykniętego jadu. Według rożnych źródeł od 20% do nawet 50% ugryzień to tzw. ugryzienia jałowe czyli bez wstrzyknięcia jadu. Z informacjami na temat pierwszej pomocy w razie ukąszenia przez żmiję zygzakowatą można się zapoznać m.in. tutaj oraz tutaj.

Płochacz halny jest większy od wróbla (długość ciała do 19 cm) ale dość często mylony z nim przez turystów. Upierzenie stosunkowo ciemne, szarobrązowoczarne, niejednolite, po bokach ciała zwracają uwagę gęsto ułożone rdzawe paski. Oczy ciemnobrązowe, nogi koralowoczerwone, dziób czarny z wierzchu, z dołu i u nasady żółty. Samica jest trochę mniejsza od samca i nieco skromniej ubarwiona.

Płochacz halny żyje zwykle w większych grupach wychowujących razem pisklęta, rzadko w pojedynczych parach. Poza sezonem lęgowym spotykany jest w niewielkich stadkach. W miejscach gdzie korzysta z jedzenia pozostawianego przez ludzi można go obserwować z bardzo bliska.

Śpiew płochacza przypomina momentami śpiew skowronka. Ptak wzlatując wydaje wibrujące dźwięki drriu drriu, drrip, tszirr. Gniazdo, budowane przez samicę, znajduje się najczęściej w szczelinie skalnej. Samica składa zwykle 3–4 jaja, które samodzielnie wysiaduje około 2 tygodnie. Pisklęta są karmione przez samca i samicę oraz kilku pomocników. W gnieździe przebywają również około 2 tygodnie.

Gatunek osiadły, poza sezonem lęgowym przenosi się w miejsca, w których w okresie zimowym łatwiej może znaleźć pokarm czyli najczęściej w okolice schronisk górskich i wyciągów narciarskich gdzie często dokarmiają go turyści lub żywi się odpadkami w śmietnikach. Przebywa też często wśród drzew w pobliżu górnej granicy lasu.

W ciepłym okresie w ciągu roku płochacz żywi się przede wszystkim owadami oraz innymi małymi bezkręgowcami, uzupełniając dietę pokarmem roślinnym, głównie nasionami roślin i owocami borówek. Zimą żywi się pokarmem roślinnym, w tym nasionami świerka, jodły i zaschniętymi owocami krzewinek. Na terenach uczęszczanych przez turystów dużą część jego diety stanowią resztki pozostawiane celowo lub przypadkowo przez ludzi.

Pluszcz jest ptakiem o silnej, krępej sylwetce, mocnych nogach i krótkim, lekko zadartym ogonie. Długość ciała 17–20 cm. Samce są wyraźnie większe od samic. Ubarwienie jest ciemne, czarnobrunatne z dużym białym śliniakiem. Młode osobniki są ciemnoszare ze słabo widocznym śliniakiem. Trzecia powieka (migotka) jest biała. Ptak stojąc dyga rytmicznie.

Pluszcz prowadzi osiadły tryb życia ale w trakcie ostrych zim przemieszcza się na niezamarznięte odcinki cieków wodnych. Jest gatunkiem terytorialnym, a terytoria mają układ liniowy wzdłuż cieku wodnego. W zależności od zasobności w pokarm rewir może mieć długość od 100 m do 3 km. Pod koniec kwietnia samce i samice zaczynają śpiewać, samce tokują, wykonując charakterystyczny taniec godowy. Pluszcz łączy się w pary na lata. Budowa gniazda jest wspólnym przedsięwzięciem samca oraz samicy i trwa nawet miesiąc. Gniazdo znajduje się w niedostępnym miejscu nad wodą, np. pod kamieniem, korzeniem drzewa, w szczelinie skalnej, za wodospadem, często pod mostem lub w innym obiekcie hydrotechnicznym. Jest kuliste, zamknięte od góry, grubościenne z bocznym wejściem. Ptaki budują je przede wszystkim z roślin wodnych, mchów, liści, korzonków i źdźbeł traw. Samica składa zwykle 4–6 jaj, które wysiaduje około dwa i pół tygodnia. Po wykluciu samica przez pierwsze 2 tygodnie ogrzewa pisklęta własnym ciałem. Pluszcze wyprowadzają dwa lęgi w ciągu roku. Wysoką śmiertelność pluszczy w pierwszym roku życia (do 65%) rekompensują małe straty w lęgach dzięki solidnemu i dobrze ukrytemu gniazdu. Znany jest przypadek przeżycia 8 lat przez pluszcza na wolności. Z reguły jednak ptaki te żyją znacznie krócej z powodu bardzo wymagającego i ryzykownego trybu życia.

Pokarmem pluszcza są wodne bezkręgowce oraz małe ryby. Pluszcze mają liczne przystosowania do polowania pod wodą. Ich gęste upierzenie jest zaimpregnowane tłustą wydzieliną gruczołu kuprowego. Na nozdrzach ptak posiada błoniaste klapki. Pod wodą spada mu liczba uderzeń serca. Krew pluszczy ma więcej hemoglobiny niż krew innych ptaków co zapewnia lepsze wysycenie jej tlenem i dłuższe przebywanie pod wodą. Pluszcz nie nurkuje tylko biega pod prąd po dnie strumienia w czym pomagają mu silne łapy i ostre pazury. Biegnąc pod prąd nie mąci sobie wody, a silny prąd wciska go pod wodę.

Derkacz jest mniej więcej o połowę mniejszy od kuropatwy (długość ciała 24–29 cm) i od niej smuklejszy. Posiada stosunkowo długą szyję i krótki, gruby dziób. Jego upierzenie jest szarawożółtobrązowe, samice mają mniej niebieskoszarej barwy niż samce i są bardziej rudoszare. W locie rzucają się w oczy rdzawobrązowe skrzydła i długie nogi.

Derkacz jest aktywny całą dobę ale prowadzi bardzo skryty tryb życia. W okresie godowym samce odzywają się głównie o zmierzchu i o świcie. Głos tokowy to charakterystyczne, twarde kreks kreks lub der der. Derkacz jest terytorialny ale nie jest monogamiczny i pojedyncze samce łączą się w sezonie z więcej niż jedną samicą. W kolejnych latach poszczególne osobniki wykorzystują mniej więcej ten sam obszar jako teren lęgowy. Gniazdo budowane jest przez samicę na ziemi z materiału roślinnego znajdującego się wokół. Jest bardzo dobrze ukryte w wysokiej roślinności, często położone przy kępie traw lub turzyc tworzących nad nim rodzaj baldachimu. Samica wyprowadza zwykle dwa lęgi w sezonie (pierwszy na przełomie maja i czerwca, drugi czerwca i lipca). Młodsze samice poprzestają na jednym lęgu. Samica składa zwykle 8–11 jaj, sama je wysiaduje (około 20 dni) i samodzielnie wychowuje pisklęta, które opuszczają gniazdo tuż po wykluciu lub następnego dnia. Młode są brązowoczarne z czarnymi nogami i bladoróżowymi dziobami. Po 5 tygodniach pisklęta uzyskują niezależność, po około 50 dniach zdolność lotu.

Derkacz jest wszystkożerny. Zjada głównie owady i inne bezkręgowce, małe płazy, fragmenty roślin, a nawet pisklęta i niewielkie ssaki. Podczas wędrówki żywi się roślinami, a na zimowisku owadami (mrówkami, termitami).

Derkacz jest ptakiem wędrownym, jesienią migruje w okresie wrzesień – październik na zimowiska położone we wschodniej Afryce. Do Polski powraca na przełomie kwietnia i maja. Pierwsze przylatują samce. Wędruje nocą, na niskim pułapie, zatrzymując się od czasu do czasu na odpoczynek i żerowanie.

Ptak średniej wielkości o krępej sylwetce oraz o długości ciała dochodzącej do ponad pół metra i rozpiętości skrzydeł do około 170 cm. Ubarwienie orlika jest brązowe z ciemniejszymi lotkami i sterówkami. Młodociane osobniki (do 4–5 roku życia) są jasno plamkowane, szczególnie duże plamki znajdują się na końcach pokryw skrzydłowych. Nasada dzioba oraz szpony są żółte. Skrzydła orlików są równej szerokości zakończone „palczasto” wyglądającymi lotkami. W trakcie szybowania, część dłoniowa skrzydeł wygięta jest w dół. Mimo iż samica jest nieco większa od samca rozróżnienie płci w terenie jest zazwyczaj niemożliwe.

Głos w obrębie terytorium lęgowego to wysokie, krzykliwe k-jip. W locie tokowym, w trakcie którego ptak wykonuje widowiskowe powietrzne akrobacje, orlik wydaje przeciągłe gwizdy łiiiik. Orlik krzykliwy kojarzy się w pary na wiele sezonów. Do rozrodu przystępuje w wieku 4–5 lat. Gniazdo budowane jest na drzewie najczęściej na skraju lasu w pobliżu żerowiska. Samica składa zazwyczaj dwa jaja ale zwykle odchowuje się tylko jedno młode. Najczęściej to, które wykluło się jako pierwsze i było znacznie większe i silniejsze w momencie pojawienia się po kilku dniach drugiego pisklęcia. U orlików obserwujemy zjawisko kainizmu – silniejsze pisklę zabija słabsze, zapewniając sobie więcej pożywienia i zwiększając w ten sposób szanse na przeżycie. Wysiadywaniem jaj (33–43 dni) oraz opieką nad potomstwem samiec i samica zajmują się wspólnie. W gnieździe młode osobniki pozostają przez około dwa miesiące, a po jego opuszczeniu (w pierwszej połowie sierpnia) nadal są karmione, głównie przez samca.

Orlik jest gatunkiem dziennym. Żywi się małymi ssakami (głównie gryzoniami), płazami, gadami, rzadziej ptakami i bezkręgowcami, na które poluje wykorzystując różne techniki łowieckie: atak z zasiadki (np. z drzewa), atak z powietrza albo po prostu łowienie zdobyczy w trakcie spacerowania po ziemi. Żeruje przede wszystkim na terenie ekstensywnie użytkowanych łąk.

Orlik krzykliwy jest ptakiem wędrownym. Na zimowiska położone w południowej Afryce (głównie w Zambii, Zimbabwe i Botswanie) odlatuje we wrześniu. Wraca do Polski na początku kwietnia.

Pomrów błękitny jest dużym, lądowym ślimakiem o długości do 140 mm. Podobnie jak inni przedstawiciele rodziny pomrowiowatych, posiada wydłużone ciało oraz muszlę zredukowaną do ukrytej pod płaszczem płytki. Dorosłe osobniki charakteryzują się pięknym niebieskim, niebieskofioletowym lub niebieskozielonym ubarwieniem. Zdarzają się też brązowe oraz czarne formy barwne. Młode osobniki nie są tak efektownie ubarwione – zwykle ich ciało jest żółtobrązowe z ciemnymi pasami. Podeszwa (spodnia strona nogi) u dojrzałych i młodocianych ślimaków najczęściej jest bladożółtawa lub biaława. Pomrowy żywią się grzybami, porostami oraz różnymi częściami roślin np. owocami poziomek. Dorosły osobnik składa raz w życiu od 30 do 80 jaj (w okresie od lipca do sierpnia) i wkrótce potem ginie. Młode wylęgają się po około 3 tygodniach. Hibernują młodociane osobniki, które dojrzałość osiągają mniej więcej po roku.