Leksykon gatunków

Podczas kwitnienia (od połowy maja do połowy lipca) obuwik jest bardzo charakterystycznym storczykiem o łatwym do rozpoznania wyglądzie. Obuwik jest rośliną wieloletnią wyrastającą z podziemnego kłącza, na którym w okresie zimowym znajdują się zimujące pączki. Osiąga około 50 cm wysokości. Okazałe i intensywnie pachnące (wanilią i cytryną) kwiaty wyrastają na szczycie mocnego pędu, zwykle pojedynczo. Uwagę przykuwa rozdęta, trzewikowata, cytrynowożółta warżka o krawędziach podwiniętych do wnętrza i woskowanych, bez nektaru. Pozostałe działki okwiatu są czerwonobrunatne i lancetowate. Obuwiki są owadopylne, pszczoły wabione zapachem i kolorem wpadają do wnętrza kwiatu, który jest przykładem tzw. kwiatu pułapkowego. W środku ocierają się o znamię słupka zapylając kwiat oraz o pylniki oblepiając się pyłkiem, który zabierają ze sobą. Owocem jest beczułkowata, lekko wygięta torebka zawierająca od 6000 do 17000, bardzo drobnych (1 mm dł.), roznoszonych przez wiatr, nasion. Owoce dojrzewają w sierpniu, we wrześniu i październiku rozsiewają nasiona. Podobnie jak u innych storczyków, rozwój zarodka wymaga obecności grzybów mikoryzowych z grupy podstawczaków. Przez pierwsze lata (3-4) rozwój obuwika przebiega w glebie kosztem grzybni. Rozwój od nasiona do nasiona może trwać nawet od 6 do 15 lat nic więc dziwnego, że większość rodzimych storczyków to gatunki bardzo rzadkie. Obuwik rozmnaża się także wegetatywnie przez podział kłączy.

Śnieżyca wiosenna jest niewielką rośliną wieloletnią, o wysokości do 30 cm. Zakwita bardzo wcześnie (marzec, kwiecień). Z kulistej cebuli wyrastają 1 lub 2 bezlistne łodygi oraz 2, 3 lub rzadko 4 liście odziomkowe. Liście są żywozielone, równowąskie, szerokości do 13 mm. Dzwonkowate, wonne kwiaty (długości około 3 cm) zwieszają się pojedynczo (rzadziej podwójnie) na szczycie łodygi. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, posiada 6 białych działek z żółtozieloną plamką blisko szczytu. Kwiaty są owadopylne. Owocem jest mięsista, kulistawa, żółtozielona torebka. Oprócz nasion, śnieżyca może się też rozmnażać przez wytwarzane pod ziemią cebule przybyszowe.

Śnieżyczka przebiśnieg jest niewielką rośliną wieloletnią, o wysokości do 30 cm. Rosnąc może tworzyć mniejsze i większe kępy. W Polsce jest jedną z najwcześniej zakwitających roślin (luty, marzec, w zależności od wysokości n.p.m.). Nazwa „przebiśnieg” bardzo do niej pasuje ponieważ często można ją obserwować jak „przebija się” przez płaty zalegającego jeszcze śniegu. Pęd kwiatowy oraz 2 lub 3 liście odziomkowe wyrastają z podziemnej cebuli. Liście są sinozielone, równowąskie, szerokości do 1 cm, krótsze od pędu kwiatowego. Dzwonkowate, pachnące kwiaty (długości około 3 cm) zwieszają się pojedynczo na szczycie łodygi. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, posiada 6 białych działek – 3 wewnętrzne z zieloną plamką na szczycie są znacznie krótsze od 3 zewnętrznych. Kwiaty są owadopylne i zapylane przez pszczoły. Owocem jest mięsista, żółtozielona torebka. Wewnątrz znajduje się do 15 białawych nasion posiadających elajosomy (ciałka mrówcze) i rozsiewanych przez mrówki. Nasiona kiełkują jesienią tego samego roku ale młode rośliny zakwitają po raz pierwszy dopiero po kilku latach rozwoju. Oprócz nasion, przebiśnieg może się też rozmnażać przez wytwarzane pod ziemią cebule przybyszowe.

Zanokcica języcznik jest jedynym w Polsce gatunkiem paproci o niepodzielonych, całobrzegich blaszkach liściowych. Jest to wieloletnia paproć o krótkim kłączu, z którego wyrasta pęk zimotrwałych, jasnozielonych, skórzastych liści długości nawet do 60 cm i szerokości do 6 cm. Liście u nasady są sercowate, na szczycie zaostrzone, kształtem przypominają język i stąd wzięła się nazwa tego gatunku. Pomimo licznych podań o poszukiwaniu „kwiatu paproci” warto pamiętać, że paprocie są roślinami zarodnikowymi i nie posiadają kwiatów ani nasion lecz produkują zarodniki. U omawianego gatunku zarodniki dojrzewają, w znajdujących się po spodniej stronie liścia, przykrytych za młodu tzw. zawijką, równowąskich zarodniach ułożonych równolegle do nerwów bocznych. Wygląd zarodni skojarzył się zapewne twórcom łacińskiej nazwy gatunkowej (scolopendrium) z krocionogiem z greckiego – scolopendron.

Salamandra plamista jest największym w Polsce płazem ogoniastym o długości dochodzącej zwykle do ok. 20 cm, a wyjątkowo nawet do ok. 30 cm. Jej ciało jest krępe, głowa szeroka i płaska, pysk zaokrąglony, a ogon walcowaty i krótszy od reszty ciała. Oczy są wypukłe, z okrągłymi źrenicami. Po obu stronach głowy znajdują się duże parotydy (gruczoły przyuszne, gruczoły jadowe skupione w okolicy zaocznej po obu stronach głowy). Skóra jest gładka, błyszcząca i pokryta licznymi brodawkami. Kontrastowe ubarwienie, czarne z nieregularnymi, dużymi, żółtymi lub żółtopomarańczowymi plamami lub pasami, pełni funkcje odstraszające i informuje potencjalnych napastników, że dany osobnik jest toksyczny. Układ plam jest inny u każdego osobnika. Spotykane, choć bardzo rzadko, są osobniki całkowicie czarne lub białe. Ubarwienia godowego brak. Dymorfizm płciowy (różnice w wyglądzie samców i samic) jest słabo zaznaczony. Samice są bardziej krępe od samców, samce natomiast mają zgrubiały u nasady ogon. Samce i samice nie różnią się ubarwieniem.

Gody mają miejsce jesienią na lądzie co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród polskich płazów, odbywających zwykle gody wiosną w wodzie. Salamandra jest jajożyworodna co również jest niespotykane u innych polskich gatunków płazów. Rozwój larw zachodzi w jajowodach. Młode o długości ok. 3 cm, w liczbie nawet do 50, przychodzą na świat w kilku miotach wiosną (od marca do czerwca). Samica rodzi je w czystej, płynącej, płytkiej wodzie (np. na brzegu potoku) ryzykując utonięcie gdyż, w przeciwieństwie do larw, nie potrafi pływać. Młode rodzą się z rozwiniętymi dwoma parami nóg, skrzelami oraz ogonem. Są drapieżne i bardzo żarłoczne. Wyglądem przypominają larwy traszek. Żywią się drobnymi bezkręgowcami: skorupiakami, skąposzczetami, owadami. Po przeobrażeniu, które zwykle następuje po osiągnieciu ok 5 cm długości, wychodzą na ląd. Dojrzałość płciową osiągają po 3–4 latach. Średnio salamandry plamiste na wolności żyją około 10 lat (w niewoli nawet dwa razy dłużej).

Salamandra plamista prowadzi samotniczy, lądowy i skryty tryb życia. Żeruje głównie po deszczu i wieczorem. Jest powolna dlatego jej zdobyczą są zazwyczaj niezbyt szybkie bezkręgowce np. ślimaki.

Okrzyn jeleni jest okazałą rośliną osiągającą do 2 m wysokości. Posiada grubą, bruzdowaną, owłosioną łodygę, u dołu pustą, a u góry pełną w środku. Liście są trójkątne, 1–3 krotnie pierzaste. Dolne liście są bardzo duże i po spodniej stronie szorstko owłosione. Górne liście posiadają rozdęte pochwy. Drobne kwiaty o koronie białej lub czerwonawej są zebrane w duże baldachy o średnicy 10–20 cm. W jednym baldachu może być nawet kilka tysięcy kwiatów. Nasiona są elipsoidalne, brązowe o długości około 1 cm. Pojedyncza roślina może ich wyprodukować od 4 tys. do 15 tys.

Okrzyn jeleni jest byliną, hemikryptofitem czyli rośliną, której pączki zimujące znajdują się na powierzchni Ziemi. Jest też rośliną monokarpiczną czyli taką, która zakwita raz w ciągu swego cyklu rozwojowego i po rozsianiu nasion zamiera. Po wykiełkowaniu przez kilka lat nad ziemią widoczna jest tylko rozeta okazałych liści. Dopiero po 5–10 latach okrzyn wypuszcza wysokie pędy, zakwita, wydaje nasiona i zamiera. Kwitnie zwykle na przełomie lipca i sierpnia, wyjątkowo do września. W zapylaniu uczestniczą głównie chrząszcze z rodziny kózkowatych (Cerambycidae) oraz motyle i błonkówki.

Pióropusznik strusi jest wieloletnią paprocią o prostym, nieco wzniesionym kłączu długości do około 20 cm. Kłącze wykształca podziemne rozłogi dzięki, którym roślina tworzy często duże i gęste skupienia. Liście pióropusznika (podobnie jak u podrzenia żebrowca) są zróżnicowane na liście płonne (asymilacyjne) oraz liście zarodnionośne. Jasnozielone liście płonne, długości do 170 cm i szerokości do 35 cm, zebrane w rozetę tworzą głęboki lejek. Za młodu są pastorałowato zwinięte, a jesienią usychają. Blaszki liściowe osadzone na krótkim ogonku są miękkie, nagie, podwójnie pierzaste, zwężające się nagle na szczycie i stopniowo u nasady. Wyrastające w środku lejka, zimotrwałe liście zarodnionośne są znacznie krótsze (do 60 cm), sztywne, pojedynczo pierzaste, tylko początkowo zielonawe, a po dojrzeniu ciemnobrunatne. Kształtem przypominają strusie pióra i to stąd wzięła się nazwa rośliny. Odcinki liściowe są wałeczkowe, o wąskiej i podwiniętej ku dołowi blaszce z widocznymi wypukłościami, pod którymi powstają zarodnie. Okres dojrzewania zarodników przypada na lipiec i sierpień.

Podrzeń żebrowiec jest wieloletnią paprocią o wysokości średnio od 20 do 50 cm z krótkim, twardym i uniesionym kłączem pokrytym czarnymi łuskami. Rzucającą się w oczy cechą jest występowanie dwóch rodzajów liści: płasko rozpostartych liści płonnych (asymilacyjnych) oraz wyrastających w środku rozetki, kilku wzniesionych liści zarodnionośnych. Liście płonne są zimozielone, skórzaste, błyszczące, krótkoogonkowe i równowąskolancetowate. Ich blaszki są pojedynczo pierzaste. Liście zarodnionośne są około półtora raza dłuższe od liści płonnych, długoogonkowe, rów nież pojedynczo pierzaste, a ich odcinki są wąskie, podwinięte na brzegach i rzadziej osadzone niż w liściach asymilacyjnych. Na dolnej stronie liści zarodnionośnych po obu stronach nerwu ułożone są szeregi kupek zarodniowych tworzących dwa brązowe pasy. Zarodniki dojrzewają w okresie od lipca do września. Jesienią liście zarodnionośne usychają.

Należące do mszaków mchy torfowce to rośliny zarodnikowe z regularną przemianą pokoleń z dominującym pokoleniem płciowym czyli gametofitem, na którym tworzą się organy rozmnażania płciowego: rodnie z komórką jajową i plemnie. Większość gatunków torfowców jest dwupienna co oznacza, że rodnie i plemnie znajdują się na różnych roślinach, zdarzają się też gatunki jednopienne, a nawet gatunki, u których jedne osobniki są dwu- a inne jednopienne (np. torfowiec błotny S. palustre).

Po zapłodnieniu z zygoty wyrasta sporofit, na stałe złączony z gametofitem i od niego uzależniony. U torfowców sporofit jest niewielki, zbudowany z zarodni oraz stopy i wyniesiony do góry na zielonej nibynóżce (pseudopodium) należącej do gametofitu. Kulistą zarodnię zamyka płaskie wieczko, a całość przykrywa cienki, przezroczysty czepek. W dojrzewającej zarodni powstają haploidalne, bardzo małe zarodniki (22–42 µm), które w zależności od gatunku są gładkie lub brodawkowane i różnie zabarwione. Zarodniki kiełkują w blaszkowaty splątek, z którego później wyrasta właściwy gametofit.

U torfowców ze splątka wyrasta wzniesiona, ulistniona i silnie rozgałęziona łodyga. Charakteryzuje się ona nieograniczonym wzrostem tzn. górne jej partie cały czas rosną a dolne stopniowo obumierają. Na szczycie łodygi, najmłodsze gałązki ułożone bardzo gęsto tworzą tzw. główkę. Liście (…) zbudowane są z jednej warstwy ale z dwóch rodzajów komórek: dużych i martwych komórek wodonośnych otoczonych spiralnymi zgrubieniami i posiadających otworki umożliwiające szybkie napełnianie wodą oraz z żywych, wąskich i wydłużonych komórek asymilacyjnych otaczających komórki wodonośne (Wójciak, 2003). Dzięki komórkom wodonośnym torfowce potrafią magazynować bardzo duże ilości wody.

Zapłodnienie następuje najprawdopodobniej między późną jesienią a wczesną wiosną, natomiast zarodniki dojrzewają od wiosny do środkowego lata. Dojrzałe zarodnie mają szczelne ściany i w okresie suchym, wzrastające wewnątrz ciśnienie powoduje gwałtowne oderwanie czepka i uwolnienie zarodników. Torfowce nie wytwarzają specjalnych struktur związanych z rozmnażaniem wegetatywnym, natomiast mogą regenerować się z niewielkich fragmentów łodyżek lub gałązek (Stebel za Daniels, Eddy 1990).

Torfowce występują najczęściej w dość dużych populacjach, które w sprzyjających warunkach np. w przypadku torfowisk wysokich i przejściowych, mogą obejmować powierzchnię wielu hektarów i pełnić w przyrodzie kilka niezwykle ważnych funkcji takich jak wiązanie dwutlenku węgla będącego gazem cieplarnianym oraz retencjonowanie wody. W czasie wiosennych roztopów oraz ulewnych deszczy torfowce zatrzymują duże ilości wody zmniejszając tym samym ryzyko powodzi. Następnie woda ta stopniowo parując ma wpływ na kształtowanie lokalnego mikroklimatu oraz łagodzenie skutków ewentualnej suszy. Mchy pełnią również rolę naturalnego filtra zatrzymującego różnego rodzaju zanieczyszczenia. Są pożywieniem i schronieniem dla wielu gatunków zwierząt. Na torfowiskach z obumierających szczątków torfowców powstają pokłady torfu, które dla człowieka stanowią ważny zapis historii danego terenu.

Koszatka leśna jest małym gryzoniem nieco większym od myszy o długości ciała 7–11 cm oraz długości ogona 6–9 cm. Ubarwienie grzbietu jest szarobure, strony brzusznej jasne (białe lub białoszare), a granica między barwą grzbietu i brzucha jest bardzo wyraźna. Ogon jest stosunkowo długi, puszysty, popielaty, spodem biały. Na głowie uwagę zwraca wyraźna, czarna przepaska przebiegająca przez oko do ucha oraz spore, cieliste, wystające z futerka uszy. Oczy są duże i ciemne. Dymorfizmu płciowego brak co oznacza, że samce i samice nie różnią się od siebie wyglądem zewnętrznym.

Koszatki ze snu zimowego budzą się znacznie wcześniej niż pozostałe pilchy – najczęściej w kwietniu, a zdarza się, że nawet pod koniec marca. W sen zimowy zapadają z kolei wczesną jesienią. Zimowych kryjówek szukają pod ziemią, zdarza się spotkać je zimujące nawet przy fundamentach leśnych budynków. W okresie hibernacji zwierzę nie budzi się i korzysta jedynie z tłuszczu zgromadzonego w ciele podczas jesiennego żerowania. Ze snu zimowego koszatki wybudzają się dość wcześnie – najczęściej już pod koniec marca.

Młode (do 6 osobników) rodzą się raz do roku, w okresie od czerwca do lipca w specjalnie do tego celu przygotowanym gnieździe. Gniazdo zbudowane z liści jest najczęściej zakładane w dziupli ale koszatki korzystają też z ich sztucznych odpowiedników – budek lęgowych (zarówno tych przygotowanych specjalnie dla pilchów jak i budek dla ptaków). Liście do budowy gniazda zrywane są blisko otworu wejściowego. Używane są jedynie świeże liście, nie suche. Młode przychodzą na świat nagie i ślepe. Po około 3 tygodniach zaczynają pobierać inny pokarm niż mleko. Dojrzałość płciową osiągają w drugim kalendarzowym roku życia. Najstarszy znany osobnik żył na wolności 4 lata.

Koszatka prowadzi nocny tryb życia, dzień przesypiając w kryjówce. Porusza się niemal wyłącznie w koronach drzew, jest szybka i zwinna. Przemieszczając się potrafi przebiegać nawet po bardzo cienkich gałązkach i przeskakiwać pomiędzy nimi. Poza okresem, w którym poszukuje miejsca do hibernacji, na ziemię schodzi sporadycznie. Koszatka odżywia się zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym, a jej dieta zależy od warunków środowiska oraz pory roku. Wczesną wiosną jej pokarm stanowią pączki drzew i młode listki, w późniejszym okresie zjada owoce i nasiona drzew i krzewów leśnych (zarówno miękkie jak i twarde m.in. bukiew, żołędzie, orzechy laskowe, owoce grabu). Duży udział w jej diecie stanowi pokarm zwierzęcy – bezkręgowce, lęgi ptaków (jaja i pisklęta). Żerując koszatka, w przeciwieństwie do popielicy, nie wydaje głosów i nie zostawia charakterystycznych śladów.

Orzesznica jest najmniejszym przedstawicielem rodziny popielicowatych występującym w naszym kraju. Jest mniej więcej wielkości myszy domowej i mierzy zaledwie 12–16 cm długości, z czego niemal połowę stanowi ogon, który jest puszysty ale bez kity obecnej u innych pilchowatych. Ogonem, orzesznica balansuje, podpiera się i przytrzymuje podczas wspinaczki po drzewach i krzewach. Dorosłe osobniki ważą około 20 g (tak niewielką wagę trafnie obrazuje porównanie, które znalazłam na stronie Karkonoskiego Parku Narodowego – 20 g to mniej więcej tyle ile ważą 4 monety o nominale 1 zł!). Ubarwienie grzbietu orzesznicy jest rude lub żółtobrązowe, boki i spód ciała są jaśniejsze natomiast pierś i podgardle białe. Na głowie uwagę zwracają duże, ciemne oczy.

Ruja orzesznicy występuje od kwietnia do sierpnia. Ciąża trwa od 22–24 dni. Samica rodzi od 1–9 młodych, może mieć dwa mioty w ciągu roku. Młode samodzielność osiągają już po około 40 dniach, a dojrzałość płciową w kolejnym roku, po przezimowaniu. Orzesznice przeciętnie żyją od 3 do 4 lat.

Orzesznica jest aktywna od maja do października. W październiku zapada w sen zimowy trwający do kwietnia, w czasie którego korzysta jedynie z zapasów tłuszczu zgromadzonych jesienią. Orzesznica hibernuje w specjalnie do tego przygotowanym gnieździe znajdującym się np. w wypróchniałym pniu, kupie chrustu lub pomiędzy korzeniami drzew. W trakcie snu zimowego temperatura jej ciała spada niemal do 0^oC, liczba uderzeń serca maleje dziesięciokrotnie, a zwierzę oddycha raz na 5–10 minut (Wąsik, 2011).

Orzesznica prowadzi nocny i nadrzewny tryb życia – bardzo rzadko i niechętnie schodzi na ziemię. Na niewielkiej wysokości, najczęściej od 60 cm do 1 m (rzadziej do 2 m) nad ziemią, buduje, kuliste, doskonale ukryte wśród gałęzi i liści gniazdo (średnicy do około kilkunastu cm). Zajmuje też dziuple lub inne sztuczne schronienia jak np. budki lęgowe. Orzesznica żywi się głównie nasionami i owocami drzew i krzewów, a uzupełnienie diety stanowią owady i ich larwy. W rejonach położonych powyżej górnej granicy lasu ważnym źródłem pokarmu są prawdopodobnie nasiona kosodrzewiny.

Żołędnica jest zbliżona wielkością do popielicy, długość ciała bez ogona wynosi do 16 cm, natomiast ogona do 15 cm. Żołędnica posiada dość kontrastowe ubarwienie: grzbiet jest popielatorudy natomiast spód ciała biały lub żółtawobiały, a granica między nimi jest bardzo wyraźna, ponadto na boku głowy ma czarną przepaskę otaczającą oko i biegnącą aż za ucho. Ogon żołędnicy jest raczej cienki ale zakończony puszystą kitką. Na głowie uwagę zwracają dość duże, wystające z futerka uszy.

Żołędnica prowadzi nocny tryb życia. W przeciwieństwie do pozostałych pilchowatych jest zdecydowanie bardziej naziemna. Na ziemi poluje, a nawet szuka schronienia. Na swoje kryjówki często wybiera dziuple ale chętnie zasiedla budki lęgowe, nory w ziemi, szczeliny skalne, a także szczeliny w budynkach stojących w lesie czy w ogrodzie. Pożywieniem koszatki są w dużej mierze owady i inne niewielkie zwierzęta, znaczną część diety stanowi też pokarm roślinny, a przede wszystkim nasiona i owoce.

Żołędnica ze snu zimowego budzi się mniej więcej w połowie kwietnia i przystępuje do godów. Ciąża trwa 21–23 dni. Młode (od 1 do 9) przychodzą na świat w specjalnie do tego celu przygotowanym gnieździe wyścielonym suchą trawą i liśćmi. Są karmione mlekiem około miesiąca, a po 2 miesiącach stają się samodzielne. Dojrzałość płciową osiągają w kolejnym roku po przezimowaniu. Żołędnice żyją około 3 lat, wyjątkowo do 5.

Żołędnica zapada w sen zimowy w październiku i budzi się w połowie kwietnia. Hibernuje w przygotowanych przez siebie kryjówkach – norkach w ziemi lub szczelinach skalnych. Gromadzi w gniazdach zapasy, które wykorzystuje wiosną po przebudzeniu.