Leksykon gatunków

Bezlist okrywowy jest wyjątkowym gatunkiem mchu ponieważ dominuje u niego sporofit (w przeciwieństwie do innych mchów, u których dominuje gametofit). Jest to gatunek rozdzielnopłciowy (dwupienny), o mikroskopijnych gametofitach trudnych do zaobserwowania w naturalnym środowisku. Gametofit męski tworzy pojedyncza plemnia otoczona jednym liściem. Gametofit żeński posiada łodyżkę o długości 1 mm i małe listki, które po pewnym czasie brunatnieją, a z ich brzeżnych komórek wyrastają nitkowate twory. Liście ostatecznie zanikają więc obserwując dojrzewający sporofit zobaczymy u podstawy tylko kłębek nitek powstałych z ich komórek. Sporofit (około 12 mm wysokości) tworzy brodawkowana, brunatnoczerwona seta (7 mm) z umieszczoną na szczycie puszką. W puszce znajduje się wręcz niewyobrażalna, liczona w milionach, liczba zarodników (od 3,1 –5,5 mln). Początkowo zielona puszka po wysypaniu zarodników staje się żółtawa. Zarodniki dojrzewają wiosną (marzec–maj) i rozsiewają się do czerwca. Młode osobniki pojawiają się jesienią i wczesną wiosną.

Już sama nazwa lilia złotogłów może sugerować, że mamy do czynienia z rośliną wyjątkową, (złotogłów – cenna tkanina ze złotymi nićmi). I tak jest w istocie, gdyż dla wielu osób, jest to jeden z najpiękniejszych gatunków roślin występujących w Polsce. Lilia złotogłów jest okazałą rośliną wieloletnią. Z podziemnej cebuli wyrasta sztywna, prosta łodyga osiągająca nawet do 1,5 m wysokości. Pokrój rośliny jest bardzo charakterystyczny – mniej więcej w połowie łodygi liście są duże i ułożone okółkowo natomiast wyżej drobniejsze i wyrastające skrętolegle, w sporych odstępach od siebie. Na szczycie łodygi, na długich szypułkach zwieszają się duże, silnie pachnące kwiaty zebrane w luźny groniasty kwiatostan. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, sześciolistkowy. Listki okwiatu (czyli część kwiatu, którą większość ludzi nazwałaby po prostu płatkami) są różowopudrowe z ciemniejszymi plamkami i odwinięte ku górze. Poniżej okwiatu wystaje sześć długich pręcików o purpurowoczerwonych pylnikach oraz słupek. Owocem jest duża torebka zawierająca uskrzydlone, rozsiewane przez wiatr nasiona. Lilia złotogłów kwitnie w czerwcu i lipcu.

Nornik tatrzański jest bardzo podobny do nornika darniowego (Microtus subterraneus), ale jest nieco większy i ma mniejsze oczy. Dla większości ludzi wygląda zapewne jak wszystkie, małe, „myszopodobne” gryzonie. Warto jednak dokładniej mu się przyjrzeć i porównać go np. z myszarką leśną (Apodemus flavicollis). Od razu zwrócimy uwagę, że nornik ma małe uszy, stosunkowo krótki ogon, a myszarka ma długie uszy, ogon dłuższy od reszty ciała i wygląda na znacznie smuklejszą.

Nornik tatrzański jest gatunkiem roślinożernym, aktywnym nocą. W przeciwieństwie m.in. do nornika darniowego, nie kopie własnych korytarzy lecz jako schronienia wykorzystuje nory innych ssaków lub przestrzenie pomiędzy kamieniami. Młode przychodzą na świat wczesną wiosną często jeszcze pod zalegającym śniegiem. Patrząc z ludzkiej perspektywy, norniki żyją bardzo krótko – dożywają około 1,5 roku.

Podczas kwitnienia (od połowy maja do połowy lipca) obuwik jest bardzo charakterystycznym storczykiem o łatwym do rozpoznania wyglądzie. Obuwik jest rośliną wieloletnią wyrastającą z podziemnego kłącza, na którym w okresie zimowym znajdują się zimujące pączki. Osiąga około 50 cm wysokości. Okazałe i intensywnie pachnące (wanilią i cytryną) kwiaty wyrastają na szczycie mocnego pędu, zwykle pojedynczo. Uwagę przykuwa rozdęta, trzewikowata, cytrynowożółta warżka o krawędziach podwiniętych do wnętrza i woskowanych, bez nektaru. Pozostałe działki okwiatu są czerwonobrunatne i lancetowate. Obuwiki są owadopylne, pszczoły wabione zapachem i kolorem wpadają do wnętrza kwiatu, który jest przykładem tzw. kwiatu pułapkowego. W środku ocierają się o znamię słupka zapylając kwiat oraz o pylniki oblepiając się pyłkiem, który zabierają ze sobą. Owocem jest beczułkowata, lekko wygięta torebka zawierająca od 6000 do 17000, bardzo drobnych (1 mm dł.), roznoszonych przez wiatr, nasion. Owoce dojrzewają w sierpniu, we wrześniu i październiku rozsiewają nasiona. Podobnie jak u innych storczyków, rozwój zarodka wymaga obecności grzybów mikoryzowych z grupy podstawczaków. Przez pierwsze lata (3-4) rozwój obuwika przebiega w glebie kosztem grzybni. Rozwój od nasiona do nasiona może trwać nawet od 6 do 15 lat nic więc dziwnego, że większość rodzimych storczyków to gatunki bardzo rzadkie. Obuwik rozmnaża się także wegetatywnie przez podział kłączy.

Poczwarówka Geyera to mały ślimak lądowy (muszla osiąga wysokość zaledwie około 2 mm), łatwy do pomylenia z innymi gatunkami poczwarówek, z którymi często występuje na tych samych stanowiskach. Ciało poczwarówki Geyera, podobnie jak innych ślimaków, jest zbudowane z głowy, nogi, płaszcza i worka trzewiowego znajdującego się wewnątrz muszli. Muszla jest prawoskrętna, połyskująca, czerwonobrązowa. Ciało natomiast jest szare, niemal czarne z grubymi czułkami, na których znajdują się oczy. Zaobserwowanie poczwarówki jest bardzo trudne gdyż większość czasu spędza wśród mchów i ściółki gdzie żywi się szczątkami roślin oraz rozwijającymi się na nich glonami, grzybami i bakteriami. Łatwiej ją zauważyć tuż po deszczu lub gdy jest rosa. W zimie hibernuje ukryta w podłożu. Jaja składane są od wiosny do jesieni. Jeden osobnik składa od 1 do 10 jaj, z których po dwóch tygodniach wylęgają się młode ślimaki. Poczwarówki Geyera mogą żyć kilka miesięcy.

Zanokcica języcznik jest jedynym w Polsce gatunkiem paproci o niepodzielonych, całobrzegich blaszkach liściowych. Jest to wieloletnia paproć o krótkim kłączu, z którego wyrasta pęk zimotrwałych, jasnozielonych, skórzastych liści długości nawet do 60 cm i szerokości do 6 cm. Liście u nasady są sercowate, na szczycie zaostrzone, kształtem przypominają język i stąd wzięła się nazwa tego gatunku. Pomimo licznych podań o poszukiwaniu „kwiatu paproci” warto pamiętać, że paprocie są roślinami zarodnikowymi i nie posiadają kwiatów ani nasion lecz produkują zarodniki. U omawianego gatunku zarodniki dojrzewają, w znajdujących się po spodniej stronie liścia, przykrytych za młodu tzw. zawijką, równowąskich zarodniach ułożonych równolegle do nerwów bocznych. Wygląd zarodni skojarzył się zapewne twórcom łacińskiej nazwy gatunkowej (scolopendrium) z krocionogiem z greckiego – scolopendron.

Pszonak pieniński jest rośliną zielną o wysokości średnio od 50 do 120 cm. Łodyga jest pojedyncza, czasem u góry rozgałęziona. Liście lancetowate, szarozielone. Pojedyncze kwiaty niewielkie o czterech, żółtych płatkach mających długość około 1 cm są zebrane w kwiatostan (wydłużone grono). Owocem jest łuszczyna (o długości do około 6,5 cm) zawierająca liczne, drobne, rudobrązowe nasiona, których jedna roślina może wyprodukować ponad tysiąc.

Roślina dwuletnia (rzadziej wieloletnia) rozmnażająca się wyłącznie generatywnie (produkuje nasiona). Nasiona kiełkują jesienią lub zimują w łuszczynach i kiełkują dopiero wiosną. W kolejnym roku rozwija się rozeta liściowa, która zimuje. Roślina zakwita dopiero w następnym sezonie i kwitnie od czerwca do lipca. Kwiaty rozwijają się stopniowo i są zapylane przez motyle i błonkówki. Wydanie nasion kończy się najczęściej śmiercią rośliny.

Sasanka słowacka jest byliną dorastającą do wysokości około 40 cm (w czasie owocowania do 60 cm) i tworzącą niewielkie kępy. Fioletowe kwiaty o długości 3,5–5 cm, z 6 działkami, wyrastają pojedynczo na szczycie łodygi i pojawiają się przed rozwojem liści. Łodyga i liście oraz zewnętrzne powierzchnie płatków korony pokryte są długimi, jedwabiście białymi włoskami (Delimat, 2010). Owoc zbiorowy sasanki słowackiej złożony jest z około 5 cm, niełupek posiadających pierzasto owłosione szyjki słupka – całość wygląda jak puszysta kulka.

Sasanka słowacka zakwita dopiero w trzecim roku życia. Kwitnie od połowy kwietnia do początku maja i jest owadopylna. Nasiona dojrzewają w maju i czerwcu, są zaopatrzone w aparat lotny i mogą być rozsiewane przez wiatr lub zwierzęta. Sasanka może także rozrastać się przez kłącza dając początek nowym roślinom, które potem oddzielają się od rośliny macierzystej.

Okrzyn jeleni jest okazałą rośliną osiągającą do 2 m wysokości. Posiada grubą, bruzdowaną, owłosioną łodygę, u dołu pustą, a u góry pełną w środku. Liście są trójkątne, 1–3 krotnie pierzaste. Dolne liście są bardzo duże i po spodniej stronie szorstko owłosione. Górne liście posiadają rozdęte pochwy. Drobne kwiaty o koronie białej lub czerwonawej są zebrane w duże baldachy o średnicy 10–20 cm. W jednym baldachu może być nawet kilka tysięcy kwiatów. Nasiona są elipsoidalne, brązowe o długości około 1 cm. Pojedyncza roślina może ich wyprodukować od 4 tys. do 15 tys.

Okrzyn jeleni jest byliną, hemikryptofitem czyli rośliną, której pączki zimujące znajdują się na powierzchni Ziemi. Jest też rośliną monokarpiczną czyli taką, która zakwita raz w ciągu swego cyklu rozwojowego i po rozsianiu nasion zamiera. Po wykiełkowaniu przez kilka lat nad ziemią widoczna jest tylko rozeta okazałych liści. Dopiero po 5–10 latach okrzyn wypuszcza wysokie pędy, zakwita, wydaje nasiona i zamiera. Kwitnie zwykle na przełomie lipca i sierpnia, wyjątkowo do września. W zapylaniu uczestniczą głównie chrząszcze z rodziny kózkowatych (Cerambycidae) oraz motyle i błonkówki.

Szachownica kostkowata to bylina cebulowa posiadająca piękne, duże kwiaty o barwie purpurowobrunatnej z zaznaczoną jaśniejszą szachownicą (stąd nazwa). Zdarzają się też wyjątkowo osobniki o białej barwie kwiatów. Szachownica występuje łanowo i jest nie do pomylenia z innymi gatunkami występującymi w naszej florze. Łodyga i liście rośliny są szarozielone i gładkie. Rynienkowato zwinięte, równowąskie, długie nawet do 10 cm liście wyrastają nielicznie (w liczbie 4–5) w górnej części łodygi. Dzwonkowate, zwisające w dół kwiaty wykształcają się pojedynczo na szczycie łodygi. Owocem jest torebka. Na początku kwitnienia roślina ma około 10–15 cm wysokości, ostatecznie dorasta do około 40–60 cm.

W pierwszych latach życia roślina jest płonna i posiada od 1 do 3 liści. Pierwszy raz zakwita dopiero w wieku pięciu lub sześciu lat! Kwitnie na przełomie kwietnia i maja, a okres kwitnienia trwa 4–6 dni. Zapylana jest głównie przez trzmiele i pszczoły. Nasiona rozsiewane są w połowie czerwca, po czym roślina zamiera.

Należące do mszaków mchy torfowce to rośliny zarodnikowe z regularną przemianą pokoleń z dominującym pokoleniem płciowym czyli gametofitem, na którym tworzą się organy rozmnażania płciowego: rodnie z komórką jajową i plemnie. Większość gatunków torfowców jest dwupienna co oznacza, że rodnie i plemnie znajdują się na różnych roślinach, zdarzają się też gatunki jednopienne, a nawet gatunki, u których jedne osobniki są dwu- a inne jednopienne (np. torfowiec błotny S. palustre).

Po zapłodnieniu z zygoty wyrasta sporofit, na stałe złączony z gametofitem i od niego uzależniony. U torfowców sporofit jest niewielki, zbudowany z zarodni oraz stopy i wyniesiony do góry na zielonej nibynóżce (pseudopodium) należącej do gametofitu. Kulistą zarodnię zamyka płaskie wieczko, a całość przykrywa cienki, przezroczysty czepek. W dojrzewającej zarodni powstają haploidalne, bardzo małe zarodniki (22–42 µm), które w zależności od gatunku są gładkie lub brodawkowane i różnie zabarwione. Zarodniki kiełkują w blaszkowaty splątek, z którego później wyrasta właściwy gametofit.

U torfowców ze splątka wyrasta wzniesiona, ulistniona i silnie rozgałęziona łodyga. Charakteryzuje się ona nieograniczonym wzrostem tzn. górne jej partie cały czas rosną a dolne stopniowo obumierają. Na szczycie łodygi, najmłodsze gałązki ułożone bardzo gęsto tworzą tzw. główkę. Liście (…) zbudowane są z jednej warstwy ale z dwóch rodzajów komórek: dużych i martwych komórek wodonośnych otoczonych spiralnymi zgrubieniami i posiadających otworki umożliwiające szybkie napełnianie wodą oraz z żywych, wąskich i wydłużonych komórek asymilacyjnych otaczających komórki wodonośne (Wójciak, 2003). Dzięki komórkom wodonośnym torfowce potrafią magazynować bardzo duże ilości wody.

Zapłodnienie następuje najprawdopodobniej między późną jesienią a wczesną wiosną, natomiast zarodniki dojrzewają od wiosny do środkowego lata. Dojrzałe zarodnie mają szczelne ściany i w okresie suchym, wzrastające wewnątrz ciśnienie powoduje gwałtowne oderwanie czepka i uwolnienie zarodników. Torfowce nie wytwarzają specjalnych struktur związanych z rozmnażaniem wegetatywnym, natomiast mogą regenerować się z niewielkich fragmentów łodyżek lub gałązek (Stebel za Daniels, Eddy 1990).

Torfowce występują najczęściej w dość dużych populacjach, które w sprzyjających warunkach np. w przypadku torfowisk wysokich i przejściowych, mogą obejmować powierzchnię wielu hektarów i pełnić w przyrodzie kilka niezwykle ważnych funkcji takich jak wiązanie dwutlenku węgla będącego gazem cieplarnianym oraz retencjonowanie wody. W czasie wiosennych roztopów oraz ulewnych deszczy torfowce zatrzymują duże ilości wody zmniejszając tym samym ryzyko powodzi. Następnie woda ta stopniowo parując ma wpływ na kształtowanie lokalnego mikroklimatu oraz łagodzenie skutków ewentualnej suszy. Mchy pełnią również rolę naturalnego filtra zatrzymującego różnego rodzaju zanieczyszczenia. Są pożywieniem i schronieniem dla wielu gatunków zwierząt. Na torfowiskach z obumierających szczątków torfowców powstają pokłady torfu, które dla człowieka stanowią ważny zapis historii danego terenu.

Goryczka przezroczysta jest niską (5–10 cm), wieloletnią rośliną z krótkim kłączem o nierozgałęzionej, ulistnionej łodydze. Liście są równowąskie długości 2–6 cm, a łodyga zakończona 1, 2 lub 3 rurkowatodzwonkowatymi, żółtawobiaławymi i ciemno nakrapianymi kwiatami. Kwiaty są bardzo duże w stosunku do reszty rośliny, mają od 3 do 4 cm długości co ułatwia im zwabienie, bardzo nielicznych na tej wysokości, zapylaczy. Goryczki są zapylane przez trzmiele. Owocem jest eliptyczna torebka z licznymi nasionami. Goryczka przezroczysta kwitnie w lipcu i w sierpniu.