Dziedzictwo historyczne i kulturowe
Karpaty charakteryzuje wielowymiarowa różnorodność, wynikająca nie tylko ze spotykania się na tym obszarze państw, narodów, religii i kultur ale również z oddziaływania na nie lokalnego środowiska przyrodniczego. Warunki klimatyczne, rodzaj gleb, rzeźba terenu, dostępne materiały odzwierciedliły się w tempie procesów osadniczych, układzie szlaków komunikacyjnych, zajęciach mieszkańców, specyficznych sposobach gospodarowania, a także lokalnej architekturze.
Rozwój osadnictwa w Karpatach jest w dużym stopniu uzależniony od warunków naturalnych, zwłaszcza jakości i dostępności żyznej ziemi, a także od warunków społeczno ekonomicznych. Z tego też wynikają znaczne różnice w gęstości zaludnienia w różnych częściach Karpat. Doliny górskie i północne stoki Karpat Zachodnich są gęsto zaludnione natomiast szereg masywów Karpat Wschodnich jest praktycznie bezludnych. Ogólnie rzecz biorąc Karpaty Południowo-Wschodnie są słabiej zaludnione niż Karpaty Zachodnie.
Obecnie obszar objęty niniejszym podręcznikiem leży na terenie ośmiu państw: Austrii, Polski, Republiki Czeskiej, Rumunii, Serbii, Słowacji, Ukrainy i Węgier. Przy czym warto zdawać sobie sprawę z burzliwych dziejów regionu karpackiego i z licznych historycznych zawirowań powodujących stosunkowo częste zmiany granic państwowych, migracje, a czasem nawet wysiedlenia miejscowej ludności. Zdarzało się wielokrotnie, że ktoś w ciągu swojego życia mieszkał w kilku różnych krajach nigdy nie opuściwszy rodzinnej wioski.
W Austrii, w której zaczyna się łuk Karpat, znajduje się niewielki fragment Zewnętrznych Karpat Zachodnich – Dolnoaustriackie Góry Wyspowe. Bardzo ogólnie można powiedzieć, że zachodnia część Karpat Zachodnich należy do Republiki Czeskiej, północna do Polski, środkowa do Słowacji, a południowa do Węgier. Północna części Karpat Wschodnich należy do Ukrainy (oprócz fragmentów leżących w Polsce i Słowacji), a południowa do Rumunii. Do Rumunii należą też całe Karpaty Południowe, Góry Zachodniorumuńskie i Wyżyna Transylwańska. Znajdujące się po drugiej stronie Dunaju Góry Wschodnioserbskie położone są na terenie Serbii.
Karpaty są przestrzenią wielokulturową, historią różnorodnych społeczności zapisaną w kulturowym krajobrazie, w mozaice pól, łąk i lasów, w układzie wsi i lokalnej architekturze, w miejscowym nazewnictwie, w tradycyjnych sposobach gospodarowania tutejszych mieszkańców. Karpaty to ludzie, ich barwna, lokalnie wciąż żywa kultura ludowa – tradycyjne stroje i budownictwo, obrzędy i medycyna, rzemiosło i sztuka, wierzenia, podania, legendy, regionalne potrawy.
W Karpatach rozwijały się liczne zajęcia pozarolnicze związane z obróbką dostępnych materiałów: drewna, kamienia, gliny, wełny, skóry, włókna lnianego i konopnego, żelaza. Hafciarstwo, koronkarstwo, meblarstwo, wikliniarstwo czy snycerstwo są nadal spotykane, ale część tradycyjnych zajęć zniknęła zupełnie (maziarz, dziegciarz, domokrążny szklarz i druciarz), wiele innych to zawody wymierające (kołodziej, bednarz). A przecież wraz z rzemieślnikami odchodzi cząstka naszej lokalnej tożsamości. Rzemiosło to nie tylko umiejętność posługiwania się narzędziami i znajomość używanych materiałów, ale także fachowy żargon, bogaty świat wierzeń, pewne specyficzne spojrzenie na otaczającą rzeczywistość. Wraz ze znikającymi zawodami odchodzą wpisane od wieków w karpacki krajobraz zabudowania (folusze, młyny, kuźnie), uprawiane rośliny (len) i hodowane stada zwierząt (gęsi, konie, owce).
Trudniąc się głównie rolnictwem, pasterstwem i eksploatacją lasu mieszkańcy Karpat przez wieki oddziaływali na otaczającą ich przyrodę. Z drugiej strony surowe górskie warunki wpływały na sposób życia oraz losy lokalnych społeczności często nierozerwalnie splatając człowieka i środowisko przyrodnicze. Szereg występujących w Karpatach gatunków roślin i zwierząt to gatunki synantropijne, przystosowane do życia w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka, dotyczy to m.in. wielu gatunków ptaków np. coraz rzadziej spotykanego wróbla (Passer domesticus) czy jaskółki dymówki (Hirundo rustica).
Pszczoły najczęściej kojarzymy z hodowaną w ulach pszczołą miodną (Apis mellifera), tymczasem na świecie żyje niemal 20 tys. różnych gatunków pszczół (w Polsce około 450). Większość to pszczoły samotnice, prowadzące, jak sama nazwa wskazuje, samotny tryb życia. Wiele z nich jest ściśle związanych z dziedzictwem kulturowym wsi. Szczególną grupę stanowią gatunki gnieżdżące się, w popularnych niegdyś na wsiach, glinianych ścianach budynków (np. przedstawiciele rodzaju porobnica Anthophora sp.). Częstym miejscem występowania licznych gatunków pszczół samotnych są nieutwardzone leśne i polne drogi, w których z łatwością owady te wykopują swoje norki gniazdowe. Pszczoły samotnice nie wytwarzają miodu, ale dla swojego potomstwa zbierają duże ilości pyłku, w związku z czym stanowią grupę bardzo ważnych owadów zapylających.
Karpaty słyną ze wspaniałej, wkomponowanej w krajobraz i przystosowanej do surowego, górskiego klimatu, drewnianej architektury. Szczególnie świątynie są interesującym przykładem adaptacji głównych kierunków architektury i sztuki do lokalnych warunków społeczno-geograficznych. Dla ludzi tradycyjna, drewniana zabudowa może mieć różną, często bardzo odmienną wartość: domu, obiektu sakralnego, atrakcji turystycznej lub nawet być bez znaczenia. Dla wielu gatunków roślin, zwierząt i grzybów drewniane budynki to ważne siedlisko. Strychy (nie tylko z resztą obiektów drewnianych) są zamieszkiwane np. przez płomykówkę (Tyto alba), kunę domową (Martes foina) oraz kolonie nietoperzy m.in. nocka dużego (Myotis myotis) i podkowca małego (Rhinolophus hipposideros). Ściany i dachy są miejscem występowania m.in. różnych gatunków grzybów, porostów oraz owadów.
W Karpatach zachowała się jeszcze lokalnie, cenna drewniana architektura świecka i sakralna. Niektóre z tych obiektów stały się znanymi atrakcjami turystycznymi, inne, zapomniane, niszczeją na naszych oczach (np. porzucone szałasy pasterskie na dawnych polanach wypasowych, wiejskie chałupy, stare kuźnie, a nawet cerkwie i kościoły).
Oryginalne drewniane domy zachowały się m.in. w miejscowościach Osturňa, Ždiar i Podbiel na północy Słowacji. Doskonały przykład tradycyjnego osadnictwa wiejskiego w Europie Środkowej stanowi zespół ponad 40 obiektów drewnianych w słowackiej wsi Vlkolínec wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Na liście znalazły się również drewniane kościoły i cerkwie w słowackiej części regionu Karpat. Wpis obejmuje dwa kościoły rzymskokatolickie (Hervartov i Tvrdošín), trzy protestanckie (Kežmarok, Leštiny i Hronsek) oraz trzy cerkwie grekokatolickie (Bodružal, Ladomirová i Ruská Bystrá), pochodzące z czasów od XVI do XVIII w.
Na Węgrzech na liście światowego dziedzictwa UNESCO znajdziemy niezwykłą wieś Hollókö z celowo zachowaną tradycyjną architekturą ludową oraz historycznym układem miejscowości. Bardzo atrakcyjne dla turystów są słynące z produkcji wina, okolice Tokaju. Krajobraz kulturowy Tokaju tworzony przez mozaikę położonych na łagodnych wzniesieniach winnic i rozlokowanych wśród nich wiosek i miasteczek również został wpisany na listę UNESCO.
Spośród wielu bardzo interesujących drewnianych obiektów na listę światowego dziedzictwa UNESCO zostały również wpisane drewniane kościoły południowej Małopolski – Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa oraz drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat – seryjny wpis transgraniczny polsko-ukraiński obejmujący osiem polskich cerkwi (Radruż, Chotyniec, Smolnik, Turzańsk, Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Brunary Wyżne) i osiem cerkwi ukraińskich (Potylicz/Потелич, Matków Маткі, Żółkiew/Жовква, Drohobycz/Дрогобич, Rohatyń/Рогатин, Werbiąż Niżny/Нижній Вербіж, Jasinia/Ясіня, Użok/Ужок). W Polsce dobrze znana jest też np. drewniana zabudowa w Chochołowie oraz wille w Zakopanem i kaplica w Jaszczurówce reprezentujące styl zakopiański.
Dużo drewnianej, ludowej architektury zachowało się w Karpatach Wschodnich, gdzie wciąż żywa jest kultura huculska, poza charakterystycznymi, wznoszonymi na planie krzyża greckiego, cerkwiami huculskimi (z których część objął opisany powyżej wpis UNESCO), spotkamy tam bardzo wiele nadal użytkowanych drewnianych zabudowań. Wieś huculska najczęściej miała charakter samotniczy, z zagrodami rozmieszczonymi w znacznej od siebie odległości. Niegdyś tradycyjnym elementem krajobrazu huculszczyzny były zamknięte, drewniane zagrody o charakterze obronnym zwane grażdami, które obecnie można spotkać już bardzo rzadko.
W Rumunii, dużo drewnianej architektury zachowało się jeszcze w Okręgu Marmaroskim słynnym z wyjątkowo pięknych smukłych cerkwi, charakterystycznie zdobionych drewnianych bram marmaroskich (rum. poarta maramureșeană) oraz oryginalnego tzw. Wesołego Cmentarza (rum. Cimitirul Vesel) w miejscowości Săpânța. Zespół ośmiu drewnianych cerkwi znajdujących się w tym regionie, wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO obejmuje obiekty w Bârsana, Budești, Desești, Ieud, Plopiș, Poienile Izei, Rogoz i Șurdești.
Burzliwe dzieje regionu karpackiego sprawiły, że żyją tutaj różne grupy etniczne czego przejawem jest duże bogactwo lokalnej kultury ludowej. Należący obecnie do Rumunii Siedmiogród inaczej Transylwanię (rum. Transilvania lub Ardeal, węg. Erdély, niem. Siebenbürgen) czyli krainę historyczną położoną na Wyżynie Transylwańskiej, zamieszkują na przykład obok Rumunów, liczne mniejszości narodowe, przede wszystkim węgierska, saska (niemiecka), seklerska i romska. Z polskiego punktu widzenia ciekawe jest istnienie polskiej mniejszości narodowej w należącej obecnie do Rumunii, południowej Bukowinie, gdzie pierwsi Polacy osiedlili się jeszcze w czasach panowania Kazimierza III Wielkiego. Przedstawiciele polskiej mniejszości mieszkają głównie w okręgu Suczawa gdzie istnieją trzy miejscowości zamieszkane w większości przez ludność polską: Nowy Sołoniec (rum. Solonețu Nou), Plesza (rum. Pleșa) i Pojana Mikuli (rum. Poiana Micului).
Seklerzy, (węg. Székelyek [l. mn.]) to grupa etniczna zamieszkująca wschodnią część Siedmiogrodu tzw. Seklerszczyznę. Seklerzy posługują się językiem węgierskim. Ich pochodzenie nie jest do końca zbadane i wciąż budzi kontrowersje wśród naukowców.
Sasi siedmiogrodzcy to ludność niemiecka osiadła na terenach Siedmiogrodu. Saską kolonizację tego regionu zapoczątkował król Węgier Gejza II w XII w. Po II wojnie światowej, wskutek masowej migracji na zachód, liczba mieszkających w Rumunii Sasów drastycznie spadła. Na liście światowego dziedzictwa UNESCO znalazły się założone przez Sasów Siedmiogrodzkich wioski z kościołami obronnymi pochodzącymi z XIII i XVI w.
Karpaty przyciągają turystów urzekającymi krajobrazami, niezapomnianymi widokami, klimatem zabytkowych miasteczek i uzdrowisk. Obok opisanej już architektury drewnianej, niezwykle bogata i różnorodna, jest architektura murowana. W regionie znajdziemy bardzo wiele usytuowanych na skałach i górujących nad dolinami rzecznymi zamków np. Zamek Spiski (słow. Spišský Hrad) i Zamek Orawski (słow. Oravský hrad) na Słowacji czy twierdza Golubac w Serbii (serb. Голубачки град), w której w 1428 r., podczas walki z Turkami, zginął polski rycerz Zawisza Czarny z Garbowa. Szczególnie piękne i wyjątkowo popularne turystycznie są malowane cerkwie północnej Mołdawii znajdujące się na Bukowinie na terenie dzisiejszej Rumunii i ozdobione na zewnątrz pochodzącymi z XVI w. freskami. Osiem z nich jest wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Powyższe przykłady są zaledwie niewielkim wycinkiem tego, co możemy odkryć, zobaczyć oraz czego możemy się nauczyć i doznać w Karpatach.
