Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Pierwsze, co przychodzi nam do głowy na myśl o grzybach, to prawdopodobnie dorodne owocniki borowikowatych, mleczajów lub pieprzników. Niektórzy smakosze być może od razu wyobrażają sobie smaczny omlet, stek czy zupę przyrządzone z ich wykorzystaniem. Tylko nieliczni by westchnęli: Och, jaki okropny grzyb na widok niebieskawej plechy na zapomnianej kromce chleba (Penicillium sp.), zdeformowanych liści brzoskwini (kędzierzawość liści brzoskwini Taphrina deformans) lub zmurszałej drewnianej podłogi (stroczek domowy Serpula lacrymans). W rzeczywistości istnieją różne formy i rodzaje grzybów. Ich różnorodność gatunkowa jest bogata, najbogatsza spośród wszystkich eukariotycznych organizmów heterotroficznych (łączna szacunkowa liczba gatunków grzybów wynosi około 120 tys.). Posiadają status odrębnego królestwa – królestwa grzybów (Fungi). (Warto tutaj zwrócić uwagę, iż w literaturze można natrafić na wiele różnych koncepcji klasyfikacji systematycznej tej grupy organizmów [przyp. red.]).

Grzyby mogą być zdefiniowane jako grupa organizmów heterotroficznych, jedno- częściej wielokomórkowych, beztkankowych, których ciało zazwyczaj jest zbudowane ze strzępek tworzących grzybnię. U większości gatunków ściana komórkowa zawiera chitynę, a materiałem zapasowym jest glikogen.

Na podstawie pokrewieństwa między gatunkami, królestwo grzybów dzieli się na kilka grup (w zależności od koncepcji w randze typu, gromady lub podgromady), z których najbardziej rozpoznawalnymi przykładami są workowce (Ascomycota) i podstawczaki (Basidiomycota), łatwe do zaobserwowania w środowisku naturalnym. System klasyfikacji odzwierciedlający pokrewieństwo między organizmami nazywany jest systemem naturalnym. Nauka zajmująca się klasyfikowaniem oraz opisywaniem organizmów w oparciu o badania ich różnorodności, pochodzenia i pokrewieństwa nosi nazwę systematyki organizmów. Jednakże, ze względów praktycznych, klasyfikacja grzybów jest często oparta na ich wielkości i dzieli je na dwie grupy: grzyby mikroskopijne (widoczne pod lupą lub mikroskopem) i grzyby makroskopijne, które są nazywane grzybami wielkoowocnikowymi (widoczne gołym okiem; są to zazwyczaj grzyby, które wytwarzają owocniki o wielkości co najmniej 2 mm). Taki system klasyfikacji organizmów nazywamy systemem sztucznym. W kolejnych rozdziałach, większość informacji dotyczy grzybów makroskopowych, sklasyfikowanych jako workowce i podstawczaki.

Jeśli widzisz kogoś, kto grzebie w kretowisku, niekoniecznie jest to zoolog, ale może to być osoba poszukująca włośnianek (Hebeloma spp.). Niektóre gatunki z tego rodzaju, np. włośnianka korzeniasta (Hebeloma radicosum), są nie tylko mikoryzowe, ale także nitrofilne i zwykle wyrastają z kretowisk zabrudzonych moczem i odchodami zwierząt. W Karpatach można też spotkać grzyby rosnące na wypaleniskach (a dokładniej na zwęglonych resztkach drewna), należą do nich np. garstnica wypaleniskowa (Geopyxis carbonaria) i Coprinellus angulatus. Jeśli wydaje wam się, że cud, który wyłonił się z poczwarki, to grzyb (a nie motyl), nie mylicie się. Jest to prawdopodobnie jeden z gatunków rodzaju maczużnik (Cordyceps), które żyją jako pasożyty na larwach i poczwarkach motyli, często zakopanych głęboko w glebie. Gatunki z rodzaju rogowniczna (Onygena) również wykorzystują nietypowe podłoże, co może być jedną z przyczyn ich rzadkiego występowania. Rogowniczka ptasia (Onygena corvina) żyje na nieprzetworzonej wełnie owczej, a także na piórach; natomiast rogowniczka końska (Onygena equina) rośnie na rogowych częściach ciała np. koni i jeleni (gnijące kopyta, racice, rogi itp.).

Grzyby nas otaczają. Są na ziemi, w wodzie, a także w powietrzu. Skąd wiemy, że są w powietrzu? Pracownicy tzw. monitoringu pyłkowego regularnie informują nas o ich obecności. Jak oni to robią? Monitorują i oceniają obecność pyłków w powietrzu za pomocą specjalnych aparatów pomiarowych. Kto jest tym zainteresowany? Przede wszystkim osoby uczulone na pyłki, dla których taki monitoring ma ogromne znaczenie. A co z grzybami? Istnieje wiele grzybów, które rozprzestrzeniają swoje zarodniki drogą powietrzną i nie jest niczym niezwykłym, że aparaty pomiarowe „wyłapują” również niektóre z nich. W powietrzu najczęściej występują zarodniki grzybów mikroskopowych Cladosporium i Alternaria, które również mogą powodować choroby alergiczne układu oddechowego.

Różnorodność karpackich ekosystemów, takich jak lasy, łąki, pastwiska, torfowiska itp. stwarza odpowiednie warunki dla wzrostu bardzo wielu gatunków grzybów. Szacuje się, że występuje tu od 3 do 4 tys. gatunków grzybów makroskopowych. Dokładna liczba nie jest znana, ponieważ większość krajów karpackich (Czechy, Węgry, Rumunia i Serbia) nie posiada regionalnych list kontrolnych. Z drugiej strony, nawet najbardziej precyzyjna liczba gatunków odzwierciedlałaby jedynie poziom aktualnej wiedzy eksperckiej. Choć wydaje się logiczne, że liczba gatunków rośnie wraz ze wzrostem wiedzy (mówi się, że na świecie odkrywa się około tysiąca nowych gatunków grzybów rocznie), to niestety może być też odwrotnie. Wiele długotrwałych badań doprowadziło do przykrego wniosku, że gatunki, które były powszechne w przeszłości, są dziś rzadkie, a nawet wymarłe. Gatunki te znajdują się na czerwonych listach i/lub w czerwonych księgach (patrz tabela) często są też podejmowane starania o zapewnienie im ochrony prawnej (spośród krajów karpackich wybrane gatunki grzybów są chronione prawnie w Czechach, w Polsce i na Słowacji).

Grzyby mają oczywiście różne zastosowania. Niektóre z nich były używane do produkcji podpałki, np. hubiak pospolity (Fomes fomentarius), inne do produkcji atramentu, np. czernidłak pospolity (Coprinopsis atramentaria). Miękusz rabarbarowy (Hapalopilus nidulans) jest używany jako barwnik, a zieleniak grynszpanowy (Chlorociboria aeruginosa) jest wykorzystywany w produkcji mebli. Zieleniak grynszpanowy zabarwia drewno na zielono, co jest bardzo cenione, zwłaszcza w markietażu. A co z wykorzystaniem grzybów do dekoracji? Drogie Panie, czy chciałybyście się wyróżniać? Udekorujcie więc swoją garsonkę broszką. Nie musi być wykonana ze srebra lub klejnotów. Także ta wykonana z wysuszonych owocników wrośniaka różnobarwnego (Trametes versicolor) może być bardzo dekoracyjna – w kształcie wielobarwnego wachlarza o delikatnej, jedwabistej powierzchni. A dlaczego nie zaimponować gościom bukietem suszonych kwiatów ozdobionym owocnikami niektórych żagwi (Polyporus sp.)? Atrakcyjnie wyglądającą, a zarazem smaczną potrawę można podać również z łososioworóżowymi owocnikami płomyczki galaretowatej (Tremiscus helvelloides) – jest to jeden z niewielu grzybów, które mogą być spożywane na surowo. (W Polsce płomyczka galaretowata, lub inaczej płomykowiec galaretowaty, jest objęta ochroną częściową [przyp. red.]).

Od każdego z nas zależy, jak wiele dowiemy się o tych organizmach i w jakim stopniu przekażemy tę wiedzę innym. Nawet nasza motywacja do zdobycia wiedzy może być różna. Kucharz próbuje odkryć niezwykłe smaki grzybów, biochemik – nowe leki lub trucizny. Malarz uważa grzyby za obiekt inspiracji, gleboznawca – za ważny czynnik glebotwórczy. Zarządca lasu traktuje grzyby jako źródło chorób drzew, ekolog jako niezastąpiony składnik ekosystemów. A kim byłby mykolog bez grzybów? Wszyscy znamy odpowiedź, więc pozostaje zauważyć, że znaczenie grzybów jest naprawdę wielorakie i może dla każdego z nas być inne.