Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Zasięg występowania płazów w górach można w przybliżeniu określać według pięter roślinności. Poszczególne gatunki występują zwykle w więcej niż jednym piętrze. Na Słowacji zamiast pięter roślinności używa się pojęcia strefy roślinności. (Opis piętrowego układu roślinności w polskich Karpatach znajduje się na początku podręcznika w części Od Redakcji wydania polskiego [przyp. red.]).

Strefa I – dębowa – nie dotyczy Karpat. Ponieważ jednak otacza ona góry, należy o niej wspomnieć. Płazy występujące w pierwszej strefie są bardzo zróżnicowane, jednak ze względu na to, że tematem przewodnim są Karpaty, nie będziemy ich wymieniać. Niektóre z nich mogą jednak przenikać w Karpaty, tzn. mogą występować w strefie (II) czyli w piętrze pogórza, np. traszka naddunajska (Triturus dobrogicus) i kumak nizinny (Bombina bombina).

Strefa (II) – bukowo-dębowa – lasy zdominowane przez dęby na wysokości ok. 150–500 m n.p.m. W polskiej literaturze na tej wysokości wyróżniamy piętro pogórza. Jest ono mocno przekształcone przez człowieka i dominują w nim: pola uprawne, winnice, łąki, pastwiska oraz osady ludzkie (głównie małe miasta i wsie). Oprócz naturalnych siedlisk, na tym obszarze znajdują się też stawy rybne, zbiorniki zaporowe i kamieniołomy, które również mogą być ważnym miejscem rozmnażania płazów.

Typowe gatunki występujące w strefie (II), a więc w piętrze pogórza, to salamandra plamista (Salamandra salamandra), traszka zwyczajna (Lissotriton vulgaris) i traszka grzebieniasta. Sporadycznie (głównie na północnych stokach Karpat w Polsce i na Ukrainie, gdzie klimat jest wyjątkowo zimny i wilgotny) w tej strefie spotykana jest traszka karpacka (Lissotriton montandoni) i traszka górska (Ichthyosaura alpestris). Kumak nizinny rzadko pojawia się w piętrze pogórza, a jego miejsce na terenach górskich zajmuje spokrewniony z nim kumak górski (Bombina variegata), który żyje na wysokościach od 200 m n.p.m. do górnej granicy lasu. W serbskiej części regionu karpackiego gatunek ten zamieszkuje na wysokościach poniżej 200 m n.p.m. Kumaki krzyżują się w miejscach, gdzie ich siedliska się spotykają. Hybrydy obu gatunków można znaleźć na niektórych obszarach przedgórza karpackiego. Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) występuje w piętrze pogórza bardzo rzadko. Częściej spotykane są: ropucha szara (Bufo bufo), ropucha zielona (Bufotes viridis) i rzekotka drzewna (Hyla arborea). Żaba moczarowa (Rana arvalis), gatunek typowo nizinny pojawia się rzadziej, natomiast zastępuje ją spokrewniona z nią żaba trawna (Rana temporaria). Ponadto, częściej występują tu żaba dalmatyńska (Rana dalmatina), żaba jeziorkowa (Pelophylax lessonae) i żaba wodna (Pelophylax esculentus), a żaba śmieszka (Pelophylax ridibundus) przemieszcza się jedynie lokalnie w piętro pogórza.

W przedziale wysokości, w którym w polskiej literaturze wyróżniamy piętro regla dolnego (ok. 400–1250 m n.p.m.), słowaccy naukowcy wydzielają dwie strefy: strefę (III) oraz strefę (IV).

Strefa (III), którą tworzą lasy dębowo-bukowe i bukowe, szeroko rozprzestrzenione w Karpatach, występuje mniej więcej na wysokości ok. 400–1000 m n.p.m. W tej strefie można jeszcze spotkać niewielkie pola uprawne (na niższych wysokościach), częściej jednak występują łąki i pastwiska. W niektórych rejonach gór znajdują się również wsie i osady, choć są obszary Karpat, gdzie na tej wysokości nie spotyka się siedzib ludzkich (np. pasmo Wyhorlat i Pogórze Bukowskie na Słowacji). Stawy rybne zanikają, lecz można tu znaleźć tamy, dość częste są też kamieniołomy zalane wodą. Inny charakter mają zacienione tereny wzdłuż rzek i potoków. Koryta rzek zbudowane są głównie z kamieni, a woda ma niższe stężenie składników odżywczych. Podmokłe łąki lub torfowiska niskie występują w szerokich dolinach w niższych partiach Karpat (np. pomiędzy Tatrami Wysokimi i Niskimi na Słowacji). Torfowiska wysokie spotykane są sporadycznie (Kotlina Orawsko-Nowotarska w Karpatach Zachodnich na granicy polsko-słowackiej, czy niewielkie torfowiska w Karpatach Wschodnich – np. w paśmie Wyhorlat na Słowacji).

Salamandra plamista jest typowym płazem występującym w lasach bukowych. Spośród gatunków traszek najliczniej pojawia się traszka karpacka, a następnie traszka grzebieniasta i górska. Traszka zwyczajna zasiedla tylko niektóre cieplejsze rejony. Płazy bezogonowe reprezentowane są przez kumaka górskiego i ropuchę szarą. Rzadziej spotykane są ropucha zielona i rzekotka drzewna. Grzebiuszka ziemna, żaba dalmatyńska, żaba jeziorkowa i żaba wodna występują maksymalnie do wysokości 750 m n.p.m. Licznie pojawia się tu żaba trawna, natomiast liczebność żaby śmieszki stopniowo maleje i zanika na wysokości około 500–600 m n.p.m. Strefa ta jest nadal bogata w płazy. Począwszy od strefy (IV), liczba gatunków i liczebność osobników zaczyna spadać.

Strefę (IV) tworzą lasy jodłowo-bukowe i świerkowo-bukowo-jodłowe na wysokości od 800 do 1250 m n.p.m. Według polskiego podziału na piętra roślinności jest to nadal piętro regla dolnego. Osady ludzkie są tu rzadkie, a jeśli w ogóle występują, to tylko małe lub pojedyncze domy. W tej strefie przeważnie nie ma pól uprawnych, ale spotkać można liczne łąki. Płazy, które mogą się tutaj rozmnażać, są uzależnione od małych jezior w kamieniołomach i naturalnych terenów podmokłych. Jest to paradoks, lecz człowiek czasem nieświadomie pomaga płazom, używając ciężkich maszyn do wycinki drzew, które powodują rozjeżdżanie terenu. Wiele gatunków rozmnaża się w zbiornikach wodnych, które w ten sposób powstają. Miejsca te często stają się również dla nich schronieniem. (Z drugiej strony, przy intensyfikacji gospodarki leśnej, mogą być też swoistą pułapką, w której płazy zginą rozjechane przez pojazdy [przyp. red.]). Ciężkie maszyny zastąpiły niestety pracę ciężkich zwierząt, które albo już wyginęły, np. tur (Bos primigenius) albo są bliskie wyginięcia, np. żubr (Bison bonasus). Obok maszyn, wcześniejszy wpływ wytępionych obecnie zwierząt na powierzchnię został zastąpiony przez miejscowe zwierzęta gospodarskie (głównie przy wodopojach i podobnych zbiornikach wodnych), a także przez inne dzikie zwierzęta – jelenie (Cervus elaphus) i dziki (Sus scrofa). Również wodopoje bywają wykorzystywane przez płazy do rozmnażania.

W strefie (IV) do typowych gatunków należą salamandra plamista, następnie traszka karpacka i górska, podczas gdy traszka grzebieniasta i zwyczajna pojawiają się znacznie rzadziej. W niektórych miejscach traszka zwyczajna hybrydyzuje z traszką karpacką (Beskid Śląsko-Morawski w Republice Czeskiej, niektóre miejsca na Słowacji, w Polsce, na Ukrainie i w Rumunii). Płazy bezogonowe na tej wysokości reprezentowane są przez: kumaka górskiego i żabę trawną. Nadal dość często spotykana jest ropucha szara. Ropucha zielona, podobnie jak rzekotka drzewna, żaba dalmatyńska, żaba wodna i żaba jeziorkowa, występuje tylko w południowych, cieplejszych częściach Karpat w Rumunii i Serbii, bardzo sporadycznie na Ukrainie Zakarpackiej i Słowacji. W Czechach i Polsce gatunki te nie zamieszkują terenów położonych na wysokości 800–1200 m n.p.m.

Strefa świerkowa (V), której w polskiej literaturze odpowiada piętro regla górnego, występuje tylko na niektórych obszarach na wysokości 1100–1500 m n.p.m. W cieplejszych rejonach świerk dociera na większe wysokości. Z kolei w części pasm karpackich strefa świerkowa się nie wykształca (tzn. strefa IV przechodzi w strefę VI). Osady ludzkie ograniczają się do czasowo zamieszkałych gospodarstw owczarskich. Na terenach niezalesionych przeważają łąki i pastwiska. Płazy rozmnażają się w miejscach podobnych do tych w strefie (IV).

Występowanie salamandry plamistej powoli zanika, ponieważ jest ona związana z lasami bukowymi. Jeśli natomiast chodzi o traszki, to na tych wysokościach zamieszkują traszka karpacka i traszka górska. Płazy bezogonowe reprezentowane są głównie przez żabę trawną i ropuchę szarą, występuje też kumak górski. Inne gatunki płazów rzadko docierają do tej strefy, jeżeli nawet sporadycznie rozmnażają się tu przez pare sezonów to najczęściej giną podczas pierwszej ostrej zimy lub w wyniku kilku chłodniejszych niż zwykle okresów wegetacyjnych. Obecnie obserwujemy jednak powolne przenikanie gatunków na większe wysokości, spowodowane przesuwaniem się wyżej cieplejszych stref klimatycznych, co jest skutkiem globalnego ocieplenia.

Strefa (VI) to subalpejska strefa krzewów na wysokości 1400–1800 m n.p.m. (piętro subalpejskie), w niektórych miejscach (np. w Tatrach) zdominowana przez zarośla kosodrzewiny. Zabudowa ludzka ogranicza się do domków wypoczynkowych i schronisk, a działalność, w którą człowiek jest bezpośrednio zaangażowany (kamieniołomy, zbiorniki wodne itp.) w większości przypadków nie występuje.

Pastwiska, na terenie których znajdują się wodopoje, są nadal czasami wykorzystywane przez płazy do rozmnażania. Lokalnie liczne są jeziora karowe, np. po polskiej stronie Karpat. Mniej jest ich na Słowacji, Ukrainie Zakarpackiej i w Rumunii, a w Czechach i na Węgrzech nie występują w ogóle. Jeziora te mogą być również siedliskiem, w którym płazy przystępują do rozrodu.

Traszka górska rozmnaża się licznie w piętrze subalpejskim (strefa IV). Traszka karpacka, z kolei, jest tutaj rzadka. Żaba trawna jest nadal dość częsta, można również spotkać ropuchę szarą, natomiast kumak górski występuje stosunkowo rzadko.

Strefa alpejska (VII) (piętro alpejskie) znajduje się na wysokości (1500–1700 m n.p.m.) powyżej strefy kosodrzewiny. W polskich Karpatach piętro alpejskie występuje w zasadzie tylko na Babiej Górze i w Tatrach (do wysokości 2300 m n.p.m.). Dominują tutaj murawy wysokogórskie, łąki (a także pastwiska),w południowych rejonach przeważają siedliska naskalne.

Jeśli w piętrze alpejskim znajduje się odpowiedni zbiornik wodny (wystarczy niewielki), może on być zamieszkiwany przez żabę trawną, traszkę górską lub, sporadycznie, przez ropuchę szarą. Gatunki z regla górnego oraz piętra subalpejskiego mogą przemieszczać się do piętra alpejskiego podczas gorącego lata w lądowej fazie swojego życia.

Poniżej wymieniono najważniejsze siedliska dla reprodukcji płazów. Na liście nie zamieszczono siedlisk lądowych, w których płazy żyją (lub hibernują) podczas fazy lądowej. Warto podkreślić, iż płazy można spotkać we wszystkich typach siedlisk – w lasach, na łąkach, polach, w miastach i wsiach, a nawet powyżej górnej granicy lasu, gdzie także hibernują.