Bezkręgowce
Karpackie siedliska wodno-błotne to obszary bardzo zróżnicowane. Zaliczamy do nich przecież zarówno maleńkie zbiorniki wodne w próchniejących pniach jak i duże stawy, jeziora i rzeki. Fauna bezkręgowców znacznie różni się w zależności od wielkości i głębokości zbiornika, zawartości substancji odżywczych, prędkości nurtu wody czy obecności zanieczyszczeń. Na podstawie składu gatunkowego, liczebności i struktury zespołów organizmów wodnych dokonywana jest ocena stopnia zanieczyszczenia środowiska wodnego, szczególnie wrażliwe są larwy widelnic (Plecoptera) oraz niektórych jętek (Ephemeroptera) i chruścików (Trichoptera). Badanie stopnia czystości wody, ze zbiornika wodnego lub cieku znajdującego się w naszej miejscowości, może być ciekawym pomysłem na terenową lekcję biologii.
W zbiornikach wodnych skład gatunkowy zespołów zwierzęcych odzwierciedla wyraźną strefowość roślinności. Szczególnie duża różnorodność organizmów wodnych występuje w strefie przybrzeżnej (litoralnej). Strefa denna (bentoniczna) w różnych zbiornikach również posiada swoich stałych mieszkańców. Organizmy zasiedlające tę strefę nazywamy bentosem. Do mieszkańców dna należą m.in. pierścienice (Annelida), ślimaki (Mollusca) i nimfy owadów (Insecta) w tym np. ważek (Odonata).
Ważki to owady pod wieloma względami niezwykłe. Pochodzą sprzed ponad 300 mln lat, z okresu karbonu, lecz przetrwały do naszych czasów niewiele zmieniając ogólną budowę swojego ciała. Skamieniałości dowodzą, że rozpiętość skrzydeł niektórych karbońskich gatunków wynosiła ponad 75 cm! Unosiły się one nad roślinnością ciepłych i wilgotnych lasów, składających się głównie z paprotników (Pteridophyta). Obecnie żyjące gatunki są znacznie mniejsze, a rozpiętość ich skrzydeł rzadko przekracza 15 cm.
W okolicach karpackich cieków i zbiorników wodnych można zaobserwować na przykład łunicę czerwoną (Pyrrhosoma nymphula). Nazwa tego gatunku pochodzi od jej czerwono zabarwionego odwłoka. Ponieważ należy do podrzędu ważek równoskrzydłych (Zygoptera), lata dość wolno i często osiada na otaczającej ją roślinności. Podczas spoczynku skrzydła układa „dachowato” nad korpusem. Odróżnia ją to od ważek różnoskrzydłych (Anisoptera), które rozkładają skrzydła na boki i trzymają je płasko ułożone równolegle do podłoża jak robi to np. szablak szkocki (Sympetrum danae) czy żagnica torfowa (Aeshna juncea).
Ważki należą do owadów o przeobrażeniu niezupełnym oznacza to, że larwy są podobne do form dorosłych — imagines (l.p. imago) i nie przechodzą stadium poczwarki. Zarówno larwy jak i osobniki dorosłe są drapieżne ale zamieszkują różne środowiska. Samice składają jaja na powierzchni wody lub w przybrzeżnej roślinności. Larwy aż do przeobrażenia żyją w wodzie oddychając przy pomocy skrzelotchawek. Żywią się wieloma różnymi bezkręgowcami, a nawet małymi kręgowcami, takimi jak kijanki. Ofiara jest chwytana przez specjalnie przystosowane narządy gębowe (maska), będące przekształconą dolną wargą (labium), które podczas polowania błyskawicznie wysuwają się w stronę zdobyczy. Dorosłe ważki są wspaniałymi lotnikami. Potrafią bardzo szybko przemieszczać się do przodu (osiągają prędkość do ok. 80 km/h), a także latać w tył i nieruchomo zawisać w powietrzu. Dzięki wrażliwemu wzrokowi są w stanie zarejestrować ruch nawet z odległości 20 m. To czyni je bardzo skutecznymi drapieżnikami. Polują na inne owady, takie jak motyle, pszczoły, komary, muchy, jętki czy chruściki. Ważki są często terytorialne i bronią swoich terytoriów z wyraźną agresją. (Godna polecenia strona internetowa poświęcona ważkom – https://wazki.pl/index.html, dostęp 06.06.2022 r. ).
Ciekawym typem zwierząt są powszechnie występujące wrotki (Rotifera), których nazwa pochodzi od obecności tzw. aparatu wrotnego (aparatu rzęskowego) umieszczonego na szczycie głowy.
Wrotki są małymi (poniżej 1 mm dł.), przezroczystymi zwierzętami o bardzo różnym kształcie ciała. W populacji samce są zawsze mniejsze od samic, powszechna jest partenogeneza czyli forma rozmnażania bezpłciowego, w której samice wytwarzają jaja rozwijające się bez zapłodnienia, a ponadto istnieją gatunki, u których nigdy nie odnotowano samców. Większość gatunków można zaklasyfikować jako bentoniczne (zamieszkujące dno zbiornika wodnego). Niektóre z nich są nawet osiadłe i aktywnie przyczepiają się do roślinności. Ze względu na masowe występowanie i szerokie rozprzestrzenienie stanowią ważną część biomasy zooplanktonu stawów oraz jezior i odgrywają znaczącą rolę w łańcuchach troficznych. Wrotki mogą występować we wszystkich typach wód śródlądowych, w wodach morskich, a nawet w wilgotnych środowiskach lądowych np. na mchach. W skrajnie niekorzystnych warunkach środowiska niektóre grupy wrotków potrafią wejść w stan anhydrobiozy, w którym są bardzo odporne m.in. na brak tlenu, wody czy niskie temperatury.
Z dużej grupy skorupiaków (Crustacea) należy wspomnieć o wioślarkach (Cladocera) stanowiących istotny składnik zooplanktonu, i pełniących bardzo ważną rolę w interakcjach troficznych w ekosystemach wodnych (jako filtratorzy zjadający nadmiar glonów oraz sinic i poprawiający dzięki temu jakość wody, a także jako wartościowy pokarm dla innych zwierząt). Najbardziej znanymi przedstawicielami wioślarek są zapewne dafnie czyli rozwielitki (Daphnia spp.). U wioślarek częsta jest heterogonia – występowanie rozmnażania partenogentycznego na przemian z rozmnażaniem dwupłciowym. Zaobserwować też można cyklomorfozę – sezonową zmienność budowy morfologicznej, wielkości i kształtu ciała występującą w kolejnych generacjach. Proces ten jest uwarunkowany genetycznie, ale wywołuje go szereg czynników ekologicznych, np. temperatura wody. Innymi, niewielkimi skorupiakami będącymi ważnym składnikiem pokarmu gatunków planktonożernych, są widłonogi (Copepoda).
W zbiornikach i ciekach wodnych spotkamy też nieco większych przedstawicieli skorupiaków np. obunogi (Amphipoda), a wśród nich kiełża zdrojowego (Gammarus pulex) osiągającego około 2 cm dł. i występującego m.in. w czystych potokach i strumieniach oraz źródłach. Ze względu na charakterystyczny układ ciała oraz obecność pancerza bywa on kojarzony z krewetkami, które należą jednakże do innego rzędu skorupiaków – dziesięcionogów (Decapoda) i nie występują w Karpatach. Przedstawicielami karpackich dziesięcionogów są natomiast raki. Jednym z nich jest rak szlachetny (Astacus astacus), który niestety, w wyniku działalności człowieka, znajduje się obecnie w wielu krajach, w tym w Polsce, na skraju wymarcia. Populację raka szlachetnego w XIX w. zdziesiątkowała, przywleczona do Europy z Ameryki Północnej, dżuma racza, wywoływana przez grzyba Aphanomyces astaci. Następnie w Europie introdukowano również nosiciela tej choroby czyli raka pręgowanego zwanego amerykańskim (Orconectes limosus), który skutecznie wygrywa z rakiem szlachetnym konkurencję o zasoby.
Chociaż omawianego regionu nie można porównywać z rejonami tropikalnymi, bliższe spojrzenie ukazuje również niezwykłą różnorodność i złożoność ekosystemów wodnych. Wiele organizmów najczęściej umyka naszej uwadze np. gąbki (Porifera), parzydełkowce (Cnidaria) wyposażone w specjalne komórki parzydełkowe służące do obrony przed drapieżnikami, płazińce (Platyhelminthes), których przedstawicielem jest np. wypławek biały (Dendrocoleum lacteum) czy nicienie (Nematodes), często przystosowane do ekstremalnych warunków ekologicznych. W wodach karpackich spotkamy też różnych przedstawicieli mięczaków. W regionie tym licznie występuje m.in. błotniarka jajowata (Lymnaea peregra) z rodziny błotniarkowatych (Lymnaeidae).
Należące do rzędu muchówek (Diptera), występujące szczególnie licznie na terenach podmokłych, komarowate (Culicidae), ze względu na swą dużą liczebność, wydają się być jedynymi mieszkańcami okresowych wiosennych kałuż. Dorosłe samice atakują zwierzęta stałocieplne (homeotermiczne) próbując wyssać ich krew będącą źródłem pokarmu potrzebnego do wyprodukowania komórek rozrodczych. Samce żywią się nektarem kwiatów. Samice składają jaja w zbiornikach wodnych często bardzo małych i okresowo wysychających np. w kałużach czy dendrotelmach a nawet w wodzie zbierającej się w różnego rodzaju śmieciach np. butelkach czy oponach samochodowych. Larwy rozwijają się w wodzie i trzymają się blisko powierzchni, wystawiając ponad wodę, znajdującą się na końcu ciała, rurkę zwaną syfonem, która wyprowadza przetchlinki czyli otwory oddechowe. Zaniepokojone np. wstrząsem lub cieniem, uciekają wężowatymi ruchami na dno zbiornika. Poczwarki też są ruchliwe. Wyjście dorosłego osobnika z poczwarki uwiecznili Claude Nuridsany i Marie Perennou, twórcy filmu Mikrokosmos (1996 r.), który z powodzeniem można wykorzystać na lekcjach biologii.
