Niemcy: Tradycyjne sady
Odrobina historii
Już ponad tysiąc lat temu zakonnicy benedyktyńscy w probostwie sandomierskim uprawiali jabłonie oraz grusze i rozsyłali ich owoce po całym Mazowszu. Zakonnicy benedyktyńscy do dziś podtrzymują tradycję używania owoców z własnych sadów i ogrodów. Większość tradycyjnych sadów została jednak założona w XIX w. i w pierwszej połowie XX w. Dotyczy to również regionu karpackiego. Do dziś w pobliżu prawie każdego małego gospodarstwa można znaleźć kilka odmian jabłoni, śliw, grusz i wiśni. Dzięki sprzyjającym warunkom (klimat i gleba), jakość i wydajność drzew owocowych w tym regionie jest wyjątkowa.
Interesujące jest to, że w ostatnim czasie zaczęto realizować wiele projektów dotyczących uprawy starych odmian drzew owocowych. Celem tych projektów jest nie tylko promocja i utrzymanie sadów, ale także zachowanie bioróżnorodności i tradycyjnego przetwórstwa owoców.
Zagrożone odmiany
Stare sady stanowią charakterystyczny element krajobrazu w wielu krajach Europy Środkowej, także w Karpatach. Od czasu ekspansji intensywnego sadownictwa w latach 60. XX w. to specyficzne siedlisko jest zagrożone z powodu niewystarczającej pielęgnacji i zarastania. Do zaniku przyczynił się także brak ponownych nasadzeń. Podczas gdy wielu starszych ludzi ma duże doświadczenie w opiece nad sadami przy użyciu tradycyjnych metod, młodsze pokolenia nie mają na ten temat wystarczającej wiedzy.
Powodem ochrony tego siedliska jest jego niezwykle wysoka różnorodność biologiczna, na którą składają się przystosowane do regionalnych warunków lokalne odmiany drzew owocowych oraz współistniejące z nimi gatunki roślin, zwierząt i grzybów. Tylko w Europie na 1,5 mln ha tradycyjnych sadów znajdziemy ponad 4 tys. różnych odmian jabłoni. Obszar ten z pewnością wydaje się być dość rozległy. Jednakże w porównaniu z 3 mln ha tradycyjnych sadów, które istniały na początku ubiegłego wieku, widzimy, że ponad połowa z nich została już utracona. Oprócz znacznego zmniejszenia powierzchni, tradycyjne sady, które jeszcze zostały, są już bardzo często poważnie zaniedbane.
Na szczęście jednak rolnicy w kilku regionach (np. w Normandii, Dolnej Austrii i Frankonii) wykorzystują stare odmiany owoców do produkcji i sprzedaży własnych produktów owocowych, takich jak soki, suszone owoce i dżemy. Celem ich pracy jest zapewnienie odpowiednich dochodów dla swoich rodzin przy jednoczesnym zachowaniu tradycyjnych krajobrazów.
| Kraj | Rzeczywisty obszar w hektarach | Spadek | Okres |
| Francja | 156 000 | 37% (obszar) | 1982–1998 |
| Wielka Brytania i Irlandia | 4 700 | 66% (obszar) | 1960–1998 |
| Niemcy | 500 000 | 54% (drzewa) | 1951–1990 |
| Austria | 169 000 | 70% (obszar) | 1938–1994 |
| Szwajcaria | 71 000 | 79% (obszar) | 1951–2001 |
| Hiszpania (sady) | 15 500 | 78% (obszar) | 1985–1998 |
| Hiszpania (Dehesa*) | 4 000 000 | 23% (drzewa/ha) | 1957–1981 |
| Słowenia | 21 000 | 42% (obszar) | 1950–1991 |
Jedną z ważnych przyczyn wysokiej bioróżnorodności tego środowiska jest jego półotwarty charakter, reprezentowany przez składniki leśne i nieleśne. Zapewnia to wiele mikrosiedlisk, takich jak liście, pąki, cebulki, owoce, dziuple, martwe drewno i kora, dla ponad 5 tys. różnych zwierząt, roślin i grzybów. Wśród nich jest kilka kluczowych gatunków, m.in. muchołówka białoszyja, dzięcioł zielony, pójdźka i krętogłów, a także ważni przedstawiciele nietoperzy i owadów. Obok różnorodnych gatunków zwierząt, występuje tu bardzo duża różnorodność epifitów – mchów, porostów i grzybów. Wszystkie te organizmy są połączone siecią zależności pokarmowych. Oznacza to, że jeśli zniknie jeden z elementów sieci, cała sieć pokarmowa danej biocenozy może stać się zagrożona.
Ekstensywnie użytkowane sady stanowią szczególny i tradycyjny element krajobrazu kulturowego. Znajdują się one najczęściej w pobliżu małych miejscowości i wkomponowują je w krajobraz. W tym kontekście tradycyjne sady mogą stanowić również doskonałe lokalne tereny rekreacyjne. Wiosną kwitnące drzewa owocowe zachwycają swoim pięknem, latem dają cień, jesienią odbywają się zbiory, podczas których produkuje się soki, cydr i inne owocowe specjały, a zimą sady zapewniają spokój i ciszę. Ponadto, tradycyjne sady stanowią dobrą podstawę do przedstawienia wszystkim pokoleniom spójności biologicznej i historii rozwoju krajobrazu kulturowego.
(Bardzo dobrym przykładem przedsięwzięć związanych z ochroną starych drzew owocowych są projekty prowadzone na terenie Magurskiego Parku Narodowego i w jego otulinie w Beskidzie Niskim. Po wysiedlonych, głównie łemkowskich, wioskach do dzisiaj pozostały tam drzewa owocowe, wpisując się trwale w lokalny krajobraz kulturowy. Wśród różnych działań warto wspomnieć m.in., że w 2009 r. MPN podjął współpracę z Fundacją WWF Polska, realizując projekt Rewitalizacja starych sadów, poprawa warunków środowiskowych dla niedźwiedzia. Jak się bowiem okazuje, owoce z sadów są w tym regionie ważnym składnikiem diety tych drapieżników. Z owoców korzysta ponadto bardzo dużo innych zwierząt m.in. jelenie, dziki, różne gryzonie oraz ptaki np. kosy i kwiczoły. Sady są też miejscem lęgowym ptaków, a także schronieniem dla nietoperzy. Wiele gatunków owadów, porostów czy grzybów jest ściśle związanych z tym siedliskiem [przyp. red.]).
Przykładowe zajęcia:
Konkurs z nagrodami za najlepsze fotografie sadów
Materiały: aparat fotograficzny
Sady zapewniają dużo wrażeń estetycznych przez cały rok, dając możliwość uchwycenia na zdjęciach zmian zachodzących wraz ze zmieniającymi się porami roku. Konkurs fotograficzny może podnieść ogólną świadomość na temat tego zagrożonego i pięknego siedliska.
Przygotowanie i realizacja
- Jeśli to konieczne, znajdź regionalnych partnerów i sponsorów, np. gazety, banki, stowarzyszenia ekologiczne, władze publiczne lub regionalne firmy, które wezmą udział w tym działaniu.
- Doprecyzuj warunki uczestnictwa, np. zgodność tematyczna, rodzaj zdjęć (papierowe lub cyfrowe), rozmiar i liczba zdjęć (np. 5 na osobę), dane kontaktowe, wymagania dotyczące opisu zdjęcia (miejsce i data), termin nadsyłania prac, adres serwisu, procedura przyznawania nagród, prawa autorskie do materiału zdjęciowego.
- Przygotuj i opublikuj ogłoszenie publiczne, wydrukuj i rozprowadź ulotki z niezbędnymi informacjami o konkursie i nagrodach za zdjęcia.
- Zorganizuj interesujące nagrody (np. aparat cyfrowy, bony wakacyjne, książki, gry, wycieczkę przyrodniczą po starych sadach itp.).
- Powołaj profesjonalne jury, w skład którego wejdą znane osoby (urzędnicy powiatowi lub miejscy, sportowcy itp.).
- Przygotuj publiczną ceremonię wręczenia nagród z udziałem znanych osób.
- Opublikuj i wykorzystaj najlepsze zdjęcia do działań związanych z public relations.
Szacowanie wysokości drzewa (źródło: Będkowska, Pikus, 2011, s. 9)
Materiały: kartka, ołówek, marker, taśma miernicza
Realizacja
- Do wykonania zadania potrzebne są dwie osoby.
- Poproś kogoś aby stanął przy drzewie, zmierz i zapisz sobie wysokość tej osoby.
- Weź ołówek i trzymając go w prostej, wyciągniętej przed siebie ręce, oddal się od drzewa na odległość, w której zobaczysz, że długość ołówka pokrywa się z wysokością drzewa.
- Patrząc jednym okiem i mrużąc drugie, zaznacz na ołówku markerem wysokość osoby stojącej przy drzewie, następnie ten odcinek odłóż na ołówku, tyle razy ile się zmieści.
- Aby obliczyć wysokość drzewa wykonaj działanie:
liczba „odłożeń” x wzrost osoby = wysokość drzewa
Łańcuch życia (źródło: Poppitz-Reinfried, Töpfer, 2006, s. 25)
Materiały: kłębek wełny lub długi sznurek, (ewentualnie dodatkowo dużo krótszych sznurków [przyp. red.])
Realizacja
To ćwiczenie pokazuje uczestnikom współzależności między wszystkimi roślinami i zwierzętami zamieszkującymi ekstensywnie użytkowane, stare sady. Uczniowie mogą się przekonać, jak wszystkie elementy danego ekosystemu – powietrze, gleba, rośliny i zwierzęta łączą się ze sobą.
- Uczestnicy tworzą krąg. Prowadzący stoi pośrodku kręgu i zadaje uczestnikom pytania np.:
Prowadzący: Kto może nazwać jakieś drzewo owocowe rosnące w naszych sadach?
Uczennica: Jabłoń! (Na potrzeby ćwiczenia uczennica wciela się w rolę jabłoni).
Prowadzący: Proszę Jabłoń o złapanie za koniec sznurka. Czy ktoś zna to zwierzę, które siedzi na gałęzi Jabłoni i śpiewa?
Uczeń: Sikora! (Na potrzeby ćwiczenia uczeń wciela się w rolę sikory).
Prowadzący: Proszę Sikorę o złapanie za koniec sznurka. Czy ktoś wie co zjadają sikory? Itd. - Po chwili sznurek połączy każdego uczestnika kręgu tworząc „łańcuch życia”. (Bardziej odpowiadające rzeczywistości będzie utworzenie sieci powiązań. Jeżeli pojawi się element, z którym jest związane więcej uczestników rozdajemy im dodatkowe sznurki, którymi łączą się ze sobą np. woda połączy się zarówno z drzewem jak i z sikorą. Ważne by umieć potem uzasadnić uczniom te wzajemne zależności [przyp. red.]).
Aby pokazać, jak ważny jest każdy element sieci, prowadzący zaprasza jednego jej uczestnika do wycofania się. Na przykład jabłoń można wyciąć. Uczestnik, który reprezentuje jabłoń ściąga sznurek/sznurki w dół. Uczestnicy stojący obok niego/niej odczuwają nagły ruch i również ciągną swój sznurek/swoje sznurki w dół. Widzimy jak utrata jabłoni wpływa na każdego uczestnika, a równowaga w sieci zostaje zakłócona.
