Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Zdjęcia gatunków chronionych

Gatunki:
ssaki
Bóbr europejski
Castor fiber

Bóbr jest największym gryzoniem europejskim (masa ciała dorosłego osobnika może osiągnąć do 30 kg, długość z ogonem do 140 cm). Nie występuje dymorfizm płciowy co oznacza, że samiec i samica nie różnią się wyglądem zewnętrznym. Cechą charakterystyczną bobra jest płaski, szeroki, pokryty pseudołuskami ogon, który jest magazynem tłuszczu, a podczas pływania pełni rolę steru. Dzięki bogatemu ukrwieniu ogon ułatwia również termoregulację. Przednie kończyny są krótkie, drobne i chwytne, natomiast tylne są masywne, silne, posiadają palce połączone błoną pławną i służą do pływania. Futro bobra jest gęste, błyszczące i miękkie o barwie od płowej przez brązową po prawie czarną. Linienie następuje raz w roku w okresie od maja do lipca. Bobry bardzo dbają o swoje futro, codziennie dokładnie je czyszczą i smarują wydzieliną gruczołów odbytowych, która zapobiega przemakaniu.

Bobry są wodnolądowymi zwierzętami roślinożernymi prowadzącymi najczęściej nocny tryb życia. Żyją w pobliżu wody w niewielkich grupach rodzinnych (para dorosłych i ich młode, tegoroczne oraz jedno- i czasem dwuletnie). Są zasadniczo gatunkiem monogamicznym co oznacza, że pary łączą się ze sobą na całe życie (bobry mogą żyć nawet do 20 lat). Warto tutaj podkreślić, że monogamia jest u ssaków bardzo rzadka i spotykana u zaledwie 5% tych zwierząt. Pora godowa przypada u bobrów na miesiące zimowe (styczeń i luty). Ciąża trwa około 100 dni, samica rodzi raz w roku, w maju lub czerwcu, najczęściej od 2 do 4 młodych, którymi opiekują się wszyscy członkowie rodziny. Młode osobniki przebywają w norze około 5 tygodni, po tygodniu potrafią już pływać jednak nurkować zaczynają dopiero po 2 miesiącach gdyż wcześniej nie mogą zamykać nozdrzy ani otworów usznych. Dojrzałość płciową osiągają w 3 lub 4 roku życia.

Bobry są terytorialne ale wielkość terytorium jest zmienna i zależy od rodzaju siedliska i dostępności bazy pokarmowej. Zmienia się także w czasie – im dłużej jakieś terytorium jest zasiedlone i lepiej przystosowane przez bobry do ich potrzeb – tym z roku na rok jest mniejsze. Terytoria znakowane są poprzez pozostawianie na kopczykach budowanych z mułu tzw. stroju bobrowego i\lub wydzieliny gruczołów odbytowych (analnych), co ma przede wszystkich odstraszać ewentualnych intruzów ale pełni również funkcję informacyjną.

Bobry to zwierzęta roślinożerne. W ich diecie można znaleźć około 300 różnych gatunków roślin zielnych i drzewiastych. Żywią się tym co akurat rośnie w wąskiej, 20 metrowej strefie przybrzeżnej, w której żerują. Od wiosny do jesieni zjadają głównie rośliny zielne, pąki, liście i miękkie gałązki drzew, natomiast zimą gałązki, łyko i korę drzew i krzewów, które w pewnym zakresie też sobie magazynują. Najczęściej wybierają gatunki o miękkiej korze jak topole (Populus sp.) i wierzby (Salix sp.), w górach w ich diecie częsty jest buk (Fagus sylvatica), jesion (Fraxinus excelsior), klon jawor (Acer pseudoplatanus).

Choć same bobry jest dość trudno zaobserwować w terenie gdyż zazwyczaj są to zwierzęta ostrożne i płochliwe, bardzo łatwo w miejscach gdzie występują, zauważyć ślady ich obecności np. charakterystycznie pościnane drzewa. Bobry, jak powszechnie wiadomo, słyną bowiem ze swych różnorodnych budowli i z posiadanych umiejętności hydrotechnicznych. Poza człowiekiem i bobrem, niewiele zwierząt potrafi w tak dużym stopniu manipulować dla swoich potrzeb środowiskiem, w którym żyje. Bobry mogą budować dla siebie kilka różnych rodzajów schronień m.in. żeremia oraz nory. Zbudowane z gałęzi i uszczelnione błotem żeremia (wyglądające z daleka jak wrzucony do wody duży stos gałęzi) powstają zwykle w miejscach, gdzie niskie brzegi uniemożliwiają wykopanie systemu nor. Z umieszczonego pod wodą wejścia długi korytarz prowadzi do komory gniazdowej, która znajduje się nad wodą wewnątrz żeremia. Na szczycie żeremia, luźniej ułożone gałęzie tworzą szyb wentylacyjny. W miejscach, gdzie brzeg jest wystarczająco wysoki bobry kopią nory złożone z systemu korytarzy i kilku lub nawet kilkunastu nor położonych na różnych poziomach. Główne wejście do nory znajduje się pod wodą, na brzegu natomiast umieszczone są ujścia kanałów wentylacyjnych. Bobry bardzo dbają aby poziom wody nie opadł i nie odsłonił wejścia do ich schronienia i m.in. dlatego budują tamy. To niestety często rodzi konflikty z miejscowymi rolnikami, którym spiętrzona woda zalewa łąki i pola uprawne. Rolnicy, choć nie wolno tego robić, rozbierają tamy. Dla bobrów jest to jednak kwestia życia i śmierci gdyż podwodne wejścia chronią je przed drapieżnikami dlatego potrafią taką tamę odbudować w ciągu jednej nocy.

ochrona gatunkowa częściowa
ochrona gatunkowa częściowa
bezkręgowce
Pomrów błękitny
Bielzia coerulans

Pomrów błękitny jest dużym, lądowym ślimakiem o długości do 140 mm. Podobnie jak inni przedstawiciele rodziny pomrowiowatych, posiada wydłużone ciało oraz muszlę zredukowaną do ukrytej pod płaszczem płytki. Dorosłe osobniki charakteryzują się pięknym niebieskim, niebieskofioletowym lub niebieskozielonym ubarwieniem. Zdarzają się też brązowe oraz czarne formy barwne. Młode osobniki nie są tak efektownie ubarwione – zwykle ich ciało jest żółtobrązowe z ciemnymi pasami. Podeszwa (spodnia strona nogi) u dojrzałych i młodocianych ślimaków najczęściej jest bladożółtawa lub biaława. Pomrowy żywią się grzybami, porostami oraz różnymi częściami roślin np. owocami poziomek. Dorosły osobnik składa raz w życiu od 30 do 80 jaj (w okresie od lipca do sierpnia) i wkrótce potem ginie. Młode wylęgają się po około 3 tygodniach. Hibernują młodociane osobniki, które dojrzałość osiągają mniej więcej po roku.

brak ochrony gatunkowej
brak ochrony gatunkowej
bezkręgowce
Modliszka zwyczajna
Mantis religiosa

Modliszka zwyczajna jest dużym owadem (samice osiągają do 8 cm długości, samce są wyraźnie mniejsze). Jej ciało jest silnie wydłużone. Przednie odnóża, według wielu osób wyglądające jak ręce złożone do modlitwy, są przekształcone w narządy chwytne uzbrojone w kolce. Głowa jest trójkątna z dużymi, wypukłymi oczami złożonymi, i co wyjątkowe u owadów, modliszka ma możliwość obracania nią na boki. Wszystkie gatunki modliszek, a więc również modliszka zwyczajna, są drapieżne i odżywiają się głównie stawonogami. Polując wykorzystują metodę „siedź i czekaj” – nieruchomo oczekują na zbliżenie się ofiary, a następnie błyskawicznie (szybciej niż zdoła to zarejestrować ludzkie oko) łapią ją za pomocą przednich odnóży. Samice składają jaja od końca sierpnia do końca września w kilku kokonach (po 100–200 jaj) utworzonych z wydzieliny gruczołów dodatkowych. Kokony (ooteki) mają około 3 cm długości i są umieszczane na roślinach na wysokości do 20 cm nad ziemią, gdzie zimują. Wylęg larw (przypominających owady dorosłe) następuje późną wiosną. Dorosłe osobniki można obserwować od sierpnia do września. Mimo znacznych rozmiarów są jednak trudne do zauważenia z powodu kryptycznego, zielonego lub brązowego ubarwienia.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
bezkręgowce
Nadobnica alpejska
Rosalia alpina

Nadobnica alpejska jest chrząszczem o długości ciała do 40 mm. Podobnie jak inni przedstawiciele rodziny kózkowatych posiada bardzo długie czułki (u samców nawet dwa razy dłuższe od reszty ciała). Jest bardzo łatwa do rozpoznania dzięki niezwykłemu ubarwieniu. Czarne ciało owada pokrywają niebieskoszare włoski tworząc na grzbietowej stronie charakterystyczny wzór złożony z siedmiu czarnych plam (jedna na przedpleczu, a sześć pozostałych na pokrywach skrzydłowych). Dorosłe osobniki pojawiają się od połowy czerwca do września, żywią się m.in. sokiem wypływającym ze zranionych drzew. Rójka (gody) odbywają się w upalne, słoneczne dni w lipcu i sierpniu. Samice składają jaja zarówno na martwych jak i silnie uszkodzonych ale jeszcze żywych drzewach. Larwy rozwijają się żerując w drewnie by po 3-4 latach opuścić je jako owad dorosły.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
płazy
Kumak górski
Bombina variegata

Kumak górski jest niewielkim płazem bezogonowym (do 6 cm długości), bardzo podobnym do występującego na niżu kumaka nizinnego. Dorosłe osobniki kumaków przypominają z wyglądu małą ropuchę. Ciało kumaków jest grzbietobrzusznie spłaszczone, głowa płaska, a pysk zaokrąglony. Źrenica oka ma kształt serca lub trójkąta z wierzchołkiem skierowanym ku dołowi. Skóra kumaka górskiego jest na grzbiecie szorstka z powodu występowania na brodawkach kolców rogowych (u kumaka nizinnego brak kolców i w związku z tym skóra jest gładka). Ubarwienie grzbietu jest zmienne, brązowawe z zielonym odcieniem, szarozielone lub oliwkowe. Zazwyczaj widoczne są na tym tle ciemniejsze plamki. Ubarwienie brzusznej strony ciała pomaga odróżnić kumaka górskiego od nizinnego. Kumak górski po brzusznej stronie na niebieskawym lub granatowym tle, na którym są widoczne nierównomiernie rozmieszczone małe, jasne, niewyraźne punkty, posiada duże żółte lub pomarańczowe plamy zlewające się ze sobą i pokrywające znaczną część brzucha i spodniej strony kończyn. Końce palców zarówno przednich jak i tylnych kończyn są żółte. U kumaka nizinnego żółte plamy są znacznie mniejsze, nie zlewają się ze sobą i pokrywają mniej niż 50% powierzchni brzucha. Dymorfizm płciowy widoczny jest w zasadzie tylko w okresie godowym. U samców na nogach pojawiają się wtedy ciemno zabarwione modzele godowe będące skupiskami rogowych kolców. Modzele godowe ułatwiają samcom uchwycenie samicy (tzw. ampleksus, patrz ciekawostki).

Kumak górski jest gatunkiem ciepłolubnym, po śnie zimowym pierwsze osobniki pojawiają się gdy temperatura powietrza przekroczy 15oC, a temperatura wody 10oC, co zazwyczaj ma miejsce w kwietniu. Gatunek ten przeważającą część życia spędza w wodzie ale zimuje na lądzie. Samiec kumaka górskiego (w przeciwieństwie do kumaka nizinnego) nie posiada rezonatorów dlatego jego głos godowy jest cichy i słyszany tylko z niewielkiej odległości. W okresie godowym samiec obejmuje samicę u nasady tylnych nóg. Gody i składanie jaj mają miejsce kilka razy w okresie od maja do początku sierpnia. Jaja składane są w postaci małych, luźnych kłębów wśród roślinności lub na dnie zbiornika wodnego. Rozwój jaj i kijanek jest uzależniony od temperatury otoczenia. Metamorfoza kijanek następuje po około 60–75 dniach od wylęgnięcia się z jaj. Zdarza się, że kijanki nie zdążą przejść przeobrażenia i zimują co jednak bardzo często kończy się śmiercią. Młode osobniki po metamorfozie opuszczają zbiornik, w którym przyszły na świat i migrują w poszukiwaniu nowego zbiornika wodnego. Co może zaskoczyć wiele osób, kumak jest gatunkiem stosunkowo długowiecznym żyjącym nawet kilkanaście lat.

ochrona gatunkowa częściowa
ochrona gatunkowa częściowa
rośliny naczyniowe
Lilia złotogłów
Lilium martagon

Już sama nazwa lilia złotogłów może sugerować, że mamy do czynienia z rośliną wyjątkową, (złotogłów – cenna tkanina ze złotymi nićmi). I tak jest w istocie, gdyż dla wielu osób, jest to jeden z najpiękniejszych gatunków roślin występujących w Polsce. Lilia złotogłów jest okazałą rośliną wieloletnią. Z podziemnej cebuli wyrasta sztywna, prosta łodyga osiągająca nawet do 1,5 m wysokości. Pokrój rośliny jest bardzo charakterystyczny – mniej więcej w połowie łodygi liście są duże i ułożone okółkowo natomiast wyżej drobniejsze i wyrastające skrętolegle, w sporych odstępach od siebie. Na szczycie łodygi, na długich szypułkach zwieszają się duże, silnie pachnące kwiaty zebrane w luźny groniasty kwiatostan. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę, sześciolistkowy. Listki okwiatu (czyli część kwiatu, którą większość ludzi nazwałaby po prostu płatkami) są różowopudrowe z ciemniejszymi plamkami i odwinięte ku górze. Poniżej okwiatu wystaje sześć długich pręcików o purpurowoczerwonych pylnikach oraz słupek. Owocem jest duża torebka zawierająca uskrzydlone, rozsiewane przez wiatr nasiona. Lilia złotogłów kwitnie w czerwcu i lipcu.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
rośliny naczyniowe
Obuwik pospolity
Cypripedium calceolus

Podczas kwitnienia (od połowy maja do połowy lipca) obuwik jest bardzo charakterystycznym storczykiem o łatwym do rozpoznania wyglądzie. Obuwik jest rośliną wieloletnią wyrastającą z podziemnego kłącza, na którym w okresie zimowym znajdują się zimujące pączki. Osiąga około 50 cm wysokości. Okazałe i intensywnie pachnące (wanilią i cytryną) kwiaty wyrastają na szczycie mocnego pędu, zwykle pojedynczo. Uwagę przykuwa rozdęta, trzewikowata, cytrynowożółta warżka o krawędziach podwiniętych do wnętrza i woskowanych, bez nektaru. Pozostałe działki okwiatu są czerwonobrunatne i lancetowate. Obuwiki są owadopylne, pszczoły wabione zapachem i kolorem wpadają do wnętrza kwiatu, który jest przykładem tzw. kwiatu pułapkowego. W środku ocierają się o znamię słupka zapylając kwiat oraz o pylniki oblepiając się pyłkiem, który zabierają ze sobą. Owocem jest beczułkowata, lekko wygięta torebka zawierająca od 6000 do 17000, bardzo drobnych (1 mm dł.), roznoszonych przez wiatr, nasion. Owoce dojrzewają w sierpniu, we wrześniu i październiku rozsiewają nasiona. Podobnie jak u innych storczyków, rozwój zarodka wymaga obecności grzybów mikoryzowych z grupy podstawczaków. Przez pierwsze lata (3-4) rozwój obuwika przebiega w glebie kosztem grzybni. Rozwój od nasiona do nasiona może trwać nawet od 6 do 15 lat nic więc dziwnego, że większość rodzimych storczyków to gatunki bardzo rzadkie. Obuwik rozmnaża się także wegetatywnie przez podział kłączy.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
płazy
Salamandra plamista
Salamandra salamandra

Salamandra plamista jest największym w Polsce płazem ogoniastym o długości dochodzącej zwykle do ok. 20 cm, a wyjątkowo nawet do ok. 30 cm. Jej ciało jest krępe, głowa szeroka i płaska, pysk zaokrąglony, a ogon walcowaty i krótszy od reszty ciała. Oczy są wypukłe, z okrągłymi źrenicami. Po obu stronach głowy znajdują się duże parotydy (gruczoły przyuszne, gruczoły jadowe skupione w okolicy zaocznej po obu stronach głowy). Skóra jest gładka, błyszcząca i pokryta licznymi brodawkami. Kontrastowe ubarwienie, czarne z nieregularnymi, dużymi, żółtymi lub żółtopomarańczowymi plamami lub pasami, pełni funkcje odstraszające i informuje potencjalnych napastników, że dany osobnik jest toksyczny. Układ plam jest inny u każdego osobnika. Spotykane, choć bardzo rzadko, są osobniki całkowicie czarne lub białe. Ubarwienia godowego brak. Dymorfizm płciowy (różnice w wyglądzie samców i samic) jest słabo zaznaczony. Samice są bardziej krępe od samców, samce natomiast mają zgrubiały u nasady ogon. Samce i samice nie różnią się ubarwieniem.

Gody mają miejsce jesienią na lądzie co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród polskich płazów, odbywających zwykle gody wiosną w wodzie. Salamandra jest jajożyworodna co również jest niespotykane u innych polskich gatunków płazów. Rozwój larw zachodzi w jajowodach. Młode o długości ok. 3 cm, w liczbie nawet do 50, przychodzą na świat w kilku miotach wiosną (od marca do czerwca). Samica rodzi je w czystej, płynącej, płytkiej wodzie (np. na brzegu potoku) ryzykując utonięcie gdyż, w przeciwieństwie do larw, nie potrafi pływać. Młode rodzą się z rozwiniętymi dwoma parami nóg, skrzelami oraz ogonem. Są drapieżne i bardzo żarłoczne. Wyglądem przypominają larwy traszek. Żywią się drobnymi bezkręgowcami: skorupiakami, skąposzczetami, owadami. Po przeobrażeniu, które zwykle następuje po osiągnieciu ok 5 cm długości, wychodzą na ląd. Dojrzałość płciową osiągają po 3–4 latach. Średnio salamandry plamiste na wolności żyją około 10 lat (w niewoli nawet dwa razy dłużej).

Salamandra plamista prowadzi samotniczy, lądowy i skryty tryb życia. Żeruje głównie po deszczu i wieczorem. Jest powolna dlatego jej zdobyczą są zazwyczaj niezbyt szybkie bezkręgowce np. ślimaki.

ochrona gatunkowa częściowa
ochrona gatunkowa częściowa
Pobierz pełną wersję w PDF

Świat Karpat

Podręcznik do edukacji ekologicznej

Projekt współfinansowany

Projekt "Świat Karpat" jest dofinansowany ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2014-2021 w ramach programu: „Środowisko, Energia i Zmiany klimatu”
Fundusze Europejskie