W Polsce, jak pisze prof. Paweł Valde-Nowak: Bardzo długo utrzymywał się pogląd o nieprzebytej puszczy karpackiej, w której człowiek osiedlił się dopiero w średniowieczu. (…) Zmodyfikowanie metod poszukiwawczych i zmiana poglądów na możliwości osadnictwa prehistorycznego obszarów górzystych, dokonana w II połowie lat 70. ubiegłego wieku pokazała jak dalece wspomniany sceptycyzm był błędny (Valde-Nowak, 2017, s. 45). Przełomowe stały się odkrycia śladów prehistorycznych w dorzeczu Popradu oraz schyłkowopaleolitycznych pracowni obróbki miejscowego radiolarytu w Sromowcach Niżnych i Sromowcach Wyżnych Kątach w Pieninach. Po raz kolejny, ważne okazały się osady torfowiskowe. Jest bowiem bardzo wymowne, że w każdej z europejskich grup górskich palinolodzy przed archeologami sugerowali aktywność człowieka na początku okresu subborealnego holocenu, a w niektórych przypadkach nawet wcześniej (Valde-Nowak, 2017, s. 49). Późniejsze znaleziska pochodzące z epoki brązu i świadczące o rozwoju gospodarki hodowlanej, potwierdza przeprowadzona wcześniej analiza pyłkowa, która w warstwach datowanych na połowę okresu subborealnego (5700–2600 lat temu), na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, wykazała trzebież lasów, którą mogła prowadzić w tym czasie właśnie ludność pasterska.
Czytając o początkach osadnictwa, historii szaty roślinnej na danym terenie lub jego budowie geologicznej zwrócimy uwagę, że poszczególne nauki umownie dzielą przeszłość na różne epoki, okresy i mniejsze jednostki czasowe według swoich potrzeb. Zapoznanie się z tymi podziałami znacznie ułatwia odbiór czytanego tekstu dlatego warto przejrzeć m.in. tabelę stratygraficzną czyli schemat obrazujący przebieg historii Ziemi opracowany na podstawie następstwa procesów geologicznych i układu warstw skalnych. Obecnie przyjęta tabela stratygraficzna, ustalona przez Międzynarodową Komisję Stratygrafii (ICS), znajduje się na: https://stratigraphy.org/timescale/ (jęz. ang.) oraz https://pl.wikipedia.org/wiki/Tabela_stratygraficzna (jęz. pl.), dostęp 06.06.2022 r.
Poniżej zamieszczony został z kolei podział prehistorii na epoki archeologiczne wraz z ich przedziałem czasowym, (po ukośniku dla ziem dzisiejszej Polski) według https://archeologia.com.pl/podzial-na-epoki/, dostęp 06.06.2022 r.:
Obecnie znane są w polskich Karpatach setki stanowisk z epoki kamienia. Jednymi z najważniejszych pozostają odkrycia dokonane w Jaskini w Obłazowej, położonej w Nowej Białej w pobliżu Nowego Targu, gdzie znaleziono m.in. ślady obozowisk neandertalskich, pochodzące z czasów od około 100 tys. do 40 tys. lat. p.n.e., a z późniejszych tysiącleci ślady grup wczesnych Homo sapiens. Te ostatnie sugerują istnienie tam miejsca obrzędowego. Bardzo ciekawy jest znaleziony półksiężycowaty przedmiot z ciosu mamuta podobny do drewnianych bumerangów z australijskiej prowincji Queensland i uznawany za najstarszy na świecie okaz tego typu broni (ok. 30. tys. lat).
Inne niezwykłe odkrycie ujawniły wykopaliska z 2015 r. na Górze Zyndrama nad Maszkowicami. Odsłonięty został tam relikt kamiennego muru – pozostałość umocnień prehistorycznego osiedla, które istniało 3700 lat temu (wczesna epoka brązu). O doniosłości tego odkrycia niech świadczy fakt, że następne pod względem wieku kamienne konstrukcje na terytorium Polski są późniejsze o ponad 2,5 tys. lat. Pozostałości drewnianych zabudowań wewnątrz muru pochodzą z okresu od około 1700 do około 1550 roku p.n.e. czyli odkryta osada była zamieszkana przez nie więcej niż około 200 lat.
Bardzo ważne w skali całego kraju stanowisko archeologiczne znajduje się w Trzcinicy koło Jasła gdzie odkryto najstarsze, jak do tej pory, osady obronne w Polsce oraz jedno z najstarszych i najlepiej zachowanych grodzisk słowiańskich (770–1031 n.e.), zajmujące prawie 3,5 ha powierzchni. Warownię wzniesiono w początkach epoki brązu, mieszkała w niej ludność grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej (2100–1650 p.n.e.), a następnie zakarpacka ludność kultury Otomani-Füzesabony (1650–1350 p.n.e.). Na terenie grodziska działa Skansen Archeologiczny Karpacka Troja, w którym zrekonstruowano osadę kultury Otomani-Füzesabony sprzed 3,5 tysiąca lat oraz wioskę słowiańską z IX w. i kuźnię (https://karpackatroja.pl/, dostęp 06.06.2022 r.).
Punktem zwrotnym w dziejach ludzkości było rozwinięcie się rolnictwa. Przyjmuje się, że pojawiło się ono ok. 10 tys. lat temu na terenie tzw. żyznego półksiężyca czyli na żyznych terenach ciągnących się od Egiptu poprzez Palestynę i Syrię po Mezopotamię. Uprawa ziemi umożliwiła zamianę łowiecko-zbierackiego trybu życia na osiadły. Człowiek zaczął w jeszcze większym stopniu wpływać na otaczającą go przyrodę. Na terenie Małopolski pojawienie się pierwszych ugrupowań o gospodarce rolniczej wiąże się z początkami osadnictwa kultury ceramiki wstęgowej rytej. W ostatnich latach, na terenie Pogórza Wiśnickiego w Gwoźdźcu, odkryto najstarszą, jak do tej pory, osadę wzmiankowanej kultury datowaną na około 5300 lat p.n.e.
Wraz z kolejnymi falami migracyjnymi z ośrodków pierwotnych kultur rolnych, migrowały rośliny i to nie tylko te uprawne. Do najstarszych roślin zawleczonych przez człowieka na tereny Europy Środkowej, jeszcze w neolicie, należą chwasty upraw zbożowych np. stokłosa żytnia (Bromus secalinus), owies głuchy (Avena fatua), kąkol polny (Agrostemma githago). Najwięcej tych tzw. archeofitów (gatunków przybyłych przed końcem XV w.) pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Niestety w wyniku intensyfikacji rolnictwa i używania herbicydów, wiele z tych gatunków jest coraz rzadszych np. wspominany już kąkol polny czy mak polny (Papaver rhoeas).
Średniowieczna kolonizacja terenu Karpat początkowo postępowała wzdłuż dolin rzecznych. Właściciele ziemscy sprowadzali ludność rolniczą głównie polskiego, rzadziej niemieckiego lub holenderskiego pochodzenia. Od XIV w. zaczęła napływać ludność wołoska ulegająca z czasem rutenizacji, spolszczeniu lub słowacyzacji. Wołosi przynieśli ze sobą gospodarkę pasterską – pasterstwo transhumancyjne (wypas transhumancyjny polega na całorocznym wypasie stad – latem w górach, zimą w kotlinach górskich i na nizinach). W ramach prowadzonej na terenach górskich akcji osadniczej, powstawały wsie lokowane na prawie wołoskim, część z nic utworzono w miejscu wcześniejszych terenów wypasowych np. Żabie (obecnie Wierchowina) na Ukrainie czy Zawoja w Polsce. Wołosi byli bardzo atrakcyjnymi osadnikami z punktu widzenia właścicieli powierzanych im gruntów ponieważ potrafili podnieść ich dochody wykorzystując mniej urodzajne i dotychczas niezamieszkane tereny górskie. Z tego powodu byli też często osiedlani w już wcześniej lokowanych wioskach.
Wołosi nie posiadali wspólnego języka, (...) pod zbiorczą nazwą Wołochów ma się na uwadze szereg grup etnicznych, tworzących wewnętrzne struktury archaicznych klanów rodowych (…), które w ciągu dziejów wtapiały się w lokalne społeczeństwa i narody, zatracając stopniowo cechy społeczności plemiennej. W Karpatach Zachodnich Wołosi wnieśli istotny wkład w formowanie wspólnoty kulturowej grup góralskich (ruskich, polskich i słowackich), przekazując im górski system gospodarki pasterskiej, słownictwo i wzory kulturowe, zaś w Karpatach Południowych etnos ten dał początek narodowi rumuńskiemu (Kłapyta, 2013, s. 10–11). Obecnie wspólnota wołoska (rumuńska, aromańska) zamieszkuje nadal, w dużym rozproszeniu na Bałkanach. Pochodzenie Wołochów, mimo licznych badań, nadal budzi kontrowersje. Jedna z hipotez zakłada, że pochodzą (oni) ze zromanizowanej ludności trackiej, iliryjskiej i staromacedońskiej, zamieszkującej południową część Bałkanów (Kłapyta, 2013, s. 14).
Teren polskich Karpat (biorąc pod uwagę granice geograficzne), był/jest zamieszkiwany przez góralskie grupy etnograficzne, w tym górali polskich [górale śląscy, górale żywieccy (Żywczacy), górale babiogórscy (Babiogórcy), górale orawscy (Orawiacy), górale podhalańscy (Podhalanie), górale spiscy (Spiszacy), górale pienińscy, górale sądeccy, Kliszczacy, Zagórzanie] i ruskich [Bojkowie i Łemkowie (zwani Rusnakami), do tych ostatnich zaliczamy także Rusinów Szlachtowskich, Zamieszańców i Wenhrinów] oraz przez ludność niegóralską (Wałachów, Krakowiaków Zachodnich, Krakowiaków Wschodnich, Lachów, Pogórzan, Dolinian). Dokładny zasięg poszczególnych grup jest trudny do wyznaczenia, ponieważ kultura duchowa i materialna mieszkańców różnych obszarów w wielu miejscach przenika się wzajemnie, w innych niemal zanikła.
Łemkowie, Bojkowie oraz Huculi to trzy główne grupy górali rusińskich zamieszkujące Karpaty. Łemkowie stanowili najdalej na zachód wysuniętą część ludności rusińskiej. Zamieszkiwali głównie Beskid Niski i Sądecki oraz sąsiednie tereny na Słowacji. Od wschodu graniczyli z Bojkami, i podobnie jak oni, zostali w latach 1945–1947, w ramach przeprowadzonej w Polsce tzw. Akcji „Wisła”, wysiedleni na Ziemie Zachodnie oraz do USRR. Kilka tysięcy Łemków powróciło w późniejszych latach na Łemkowszczyznę. Bojkowie zamieszkiwali Karpaty Wschodnie od Wysokiego Działu w Bieszczadach na zachodzie, do doliny Łomnicy w Gorganach. Na zachodzie sąsiadowali z Łemkami, na wschodzie z Hucułami. Po stronie polskiej zostali wysiedleni.
Huculi grupa górali rusińskich, zamieszkująca część Karpat Wschodnich (Ukraina, Rumunia), od zachodu sąsiadująca z Bojkami. Huculi zajmowali się głównie pasterstwem i hodowlą koni (wyhodowali niezwykle wytrzymałe konie huculskie). Ich wciąż żywa i barwna kultura ludowa (w podobnym stopniu jak kultura Podhala) była obiektem zainteresowania, licznych polskich przedwojennych pisarzy i artystów (m.in. Wincentego Pola, Teodora Axentowicza, Juliusza Kossaka). Stanisław Vincenz, polski prozaik i eseista, który wychował się w Krzyworówni (ukr. Криворівня) na Pokuciu, w ówczesnej wschodniej Galicji, napisał cykl książek poświęconych Huculszczyźnie – Na wysokiej połoninie.
Wiek XX zmienił nieodwracalnie ziemie karpackie przynosząc m.in. zmiany granic państwowych, a także eksterminację w czasie II wojny światowej miejscowej ludności, szczególnie żydowskiego i romskiego pochodzenia. Nastąpiły również powojenne wysiedlenia ludności ruskiej, a na jej miejsce sprowadzono nowych osadników. Wywłaszczono właścicieli ziemskich, bezpowrotnie niszcząc kulturę szlachecką. Krajobraz wsi karpackiej szczególnie szybkim przemianom zaczął ulegać w drugiej połowie XX wieku. Ujednolicanie stylu życia mieszkańców, zarzucenie tradycyjnego sposobu gospodarowania, budownictwa i rzemiosła oraz związanych z tym obrzędów i obyczajów spowodowało potrzebę podjęcia szybkich działań mających na celu ochronę nie tylko dziedzictwa kulturowego, ale równocześnie związanego z nim dziedzictwa przyrodniczego (Szpara red., 2016, s. 21).
