Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Znaczna część łuku Karpat, leży w dorzeczu Dunaju czyli w zlewisku Morza Czarnego (polskie Karpaty leżą niemal w całości w zlewisku Morza Bałtyckiego [przyp. red.]). Dunaj jest jedną z głównych osi rozmieszczenia populacji ryb w Europie. Należy pamiętać, że poszczególne gatunki ryb zamieszkujące wody płynące znacznie różnią się pod względem wymagań środowiskowych. Część gatunków preferuje wody nizinne o słabszym nurcie, inne występują w czystych, szybko płynących górskich potokach. Ichtiofauna tych ostatnich jest znacznie uboższa niż zespoły ryb występujące w Dunaju. Nie docierają tam np. niektóre gatunki migrujące do rzek z morza, takie jak puzanek kaspijski (Alosa caspia), śledź czarnomorski (Alosa immaculata) czy flądra (Platichthys flesus).

Głębokie odcinki dużych rzek w dorzeczu Dunaju są zamieszkiwane przez przedstawicieli rodziny jesiotrowatych – jesiotra rosyjskiego (Acipenser gueldenstaedtii), szypa (A. nudiventris), sterleta (A. ruthenus), jesiotra gwiaździstego (A. stellatus) oraz największy gatunek – bieługę (Huso huso). Osobniki tego gatunku mogą mierzyć do 5 m długości i osiągać 1000 kg wagi. Bieługa i jesiotr gwiaździsty są gatunkami anadromicznymi (składającymi ikrę w rzekach i żyjącymi w morzu w okresie dorosłości). Trzy inne gatunki jesiotra tworzą populacje niemigrujące. Anadromiczne populacje sterleta zostały wytępione. Chociaż centrum występowania jesiotrów znajduje się poza obszarem Karpat, sterlet i szyp często wpływają do karpackich dopływów Dunaju.

Liczne gatunki typowe dla Dunaju przenikają do jego dużych dopływów, które znajdują się na terenie Karpat. W dolnych odcinkach górskich rzek bytuje wiele ryb z rodziny karpiowatych, które preferują wolno płynące, głębsze wody, jak np. leszcz (Abramis brama), krąp (Blicca bjoerkna), jaź (Leuciscus idus) czy ciosa (Pelecus cultratus). Występują tu również duże drapieżniki, przede wszystkim sum (Silurus glanis), szczupak(Esox lucius), boleń (Leuciscus aspius) i sandacz (Sander lucioperca). Powszechne w większych rzekach są: ukleja (Alburnus alburnus), szemaja kaspijska (Alburnus chalcoides), płoć (Rutilus rutilus), wzdręga (Scardinius erythrophthalmus), okoń (Perca fluviatilis), bersz (Sander volgensis), babka marmurkowata (Proterorhinus marmoratus) i jazgarz (Gymnocephalus cernua), rzadszy jest szrecer (Gymnocephalus schraetser). Spotykany jest tutaj również karp (Cyprinus carpio), który krzyżuje się z różnymi formami hodowanymi i wprowadzanymi sztucznie.

Wśród skrajnie zagrożonych gatunków należy wymienić wyjątkowo interesującego węgorza europejskiego (Anguilla anguilla) o bardzo charakterystycznym, wężowatym wyglądzie. Jest on wędrowną rybą dwuśrodowiskową, która żyje w wodach słodkich (przez ok. 8–10 lat), a następnie na okres tarła, z którego już nie wraca, płynie do Morza Sargassowego. (Wędrówka z Polski na tarlisko trwa do 250 dni, a ryba pokonuje ok. 8000 km. Z rejonu Morza Czarnego na tarliska jest jeszcze dalej [przyp. red.]). Jest to gatunek o dużym znaczeniu gospodarczym, doprowadzony m.in. przez zbyt intensywne połowy na skraj wymarcia. Jego liczebność nadal spada, na światowej liście gatunków ginących IUCN posiada status gatunku krytycznie zagrożonego (CR). Ochronę utrudnia skomplikowany cykl życiowy. Od wielu lat liczne zbiorniki, również w Polsce, są sztucznie zarybiane młodymi węgorzami.

U podnóża gór, w ślepych odnogach rzecznych i starorzeczach, które są zalewane wodami rzecznymi podczas powodzi, występują m.in. karasie pospolite (Carassius carassius) i srebrzyste (C. gibelio), liny (Tinca tinca), wzdręgi, kozy (g. Cobitis) i piskorze (Misgurnus fossilis). Z kolei dla słonecznicy (Leucaspius delineatus) bardziej atrakcyjne są otwarte wody. Dolne odcinki rzek, zatoki o mulistym dnie i starorzecza preferuje coraz rzadsza różanka (Rhodeus sericeus), która składa jaja w jamach skrzelowych małży (skójek lub szczeżuj). Często spotykane są mniej wymagające gatunki, takie jak płoć czy okoń. Skład gatunkowy wśród ryb drapieżnych jest zbliżony do występującego w większych rzekach, choć ani sandacz, ani boleń nie występują w miejscach o niższej zawartości tlenu.

Typowym przedstawicielem nizinnych wód stojących porośniętych roślinnością jest muławka bałkańska (Umbra krameri), niewielki gatunek zależny od naturalnego reżimu rzecznego. Muławka zamieszkuje rozlewiska, starorzecza, kanały melioracyjne, a podczas powodzi przemieszcza się pomiędzy zajmowanymi przez siebie siedliskami. Głównym zagrożeniem jest dla niej (i dla zajmowanych przez nią, okresowo zalewanych siedlisk) regulacja rzek i osuszanie terenu, które spowodowały znaczny spadek liczebności tego gatunku. Na liście gatunków zagrożonych IUCN muławka została uznana za gatunek narażony na wyginięcie (VU).

Najbardziej typowymi biotopami wodnymi w Karpatach są szybko płynące, niewielkie górskie rzeki o kamienistym i żwirowym dnie. Występowanie makrofitów wodnych nie jest obfite, a dominującą grupą w zespole ryb są gatunki reofilne (preferujące szybki prąd wody). W takim środowisku możemy spotkać osobliwie wyglądające, wężowate minogi. Ich larwy przeżywają kilka lat zagrzebane w drobnoziarnistym podłożu, żywiąc się głównie detrytusem. Dorosłe minogi karpackie (Eudontomyzon danfordi) odżywiają się krwią i tkanką mięśniową ryb, podczas gdy pozostałe dwa gatunki, minóg ukraiński (Eudontomyzon mariae) i minóg Władykowa (Eudontomyzon vladykovi), nie są pasożytami. Minóg karpacki i minóg Władykowa żyją wyłącznie w dorzeczu górnego i środkowego Dunaju. (Minóg Władykowa bywa uważany za podgatunek minoga ukraińskiego. W Polsce jest stwierdzony w Czarnej Orawie, która jako jedna z nielicznych rzek w naszych Karpatach należy do zlewiska Morza Czarnego [przyp. red.]).

Gatunkami reofilnymi są: brzany (Barbus barbus i B. meridionalis), świnka (Chondrostoma nasus), kleń (Squalius cephalus), jelec (Leuciscus leuciscus), nie występujący w Polsce jelec nadkamiennik (Leuciscus souffia), certa (Vimba vimba), kozy (g. Cobitis i Sabanejewia), miętus (Lota lota), jazgarz (Gymnocephalus cernua), a także lipień (Thymallus thymallus) i głowacz pręgopłetwy (Cottus poecilopus) spotykany na większych wysokościach. Warto również wspomnieć dwa gatunki zagrożone wyginięciem, które zasiedlają wartko płynące cieki wodne o kamienistym dnie, a mianowicie czopa żółtego (Z. streber) i czopa czarnego (Zingel zingel). Uwagę należy zwrócić na systematycznie zanikające, a niegdyś liczne gatunki jak brzany, świnka, certa czy kozy, których siedliska naturalne wymagają wzmożonej ochrony.

W mniejszych rzekach, lokalnie masowo, występują też drobne ryby karpiowate, takie jak ukleja, szemaja kaspijska (nie występuje w Polsce [przyp. red.]), strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus), śliz (Barbatula barbatula) i kiełb (Gobio gobio), a także rzadsze: kiełb białopłetwy (Romanogobio albipinnatus), kiełb Kesslera (Romanogobio kesslerii) i kiełb długowąsy (Romanogobio uranoscopus). Sygnałem alarmowym powinna być malejąca liczebność piekielnicy (Alburnoides bipunctatus), która poszukuje spokojnych miejsc w czystych rzekach.

Typowym i szczególnie dużym przedstawicielem ichtiofauny karpackich rzek górskich jest głowacica (Hucho hucho) z rodziny łososiowatych (Salmonidae). Osiąga ponad metr długości, co nie jest jednak niczym niezwykłym, ponieważ dożywa sędziwego wieku (20 lat). Rzeki, w których pojawia się głowacica charakteryzują się zazwyczaj wartkim nurtem, dużym natlenieniem i żwirowym dnem. Największym zagrożeniem dla tego gatunku, poza zanieczyszczeniem wód i budową zapór, jest działanie elektrowni wodnych, które w istotny sposób wpływają na lokalne stosunki wodne. (W Polsce naturalnie występuje w Czarnej Orawie, będącej dopływem Wagu. Część rzek jest także zarybiana tym gatunkiem np. San, Poprad, Dunajec czy Raba [przyp. red.]).

W Karpatach wciąż zachowało się wiele potoków o bardzo czystej wodzie, których mieszkańcami są: strzebla potokowa, głowacz białopłetwy (Cottus gobio) i głowacz pręgopłetwy.

Niezwykłym gatunkiem jest należący do rodziny okoniowatych (Percidae) głowaczogłów ardżeszański (Romanichthys valsanicola). Jest to gatunek endemiczny, występujący jedynie w dorzeczu rzeki Ardżesz w Rumunii, a dokładnie w czystych i wartko płynących potokach górskich tego dorzecza. Żyje na kamienistym dnie żywiąc się głównie drobnymi bezkręgowcami. Jest to nie tylko najrzadszy, ale i bez wątpienia najbardziej zagrożony gatunek ryby spotykany w Karpatach. Powszechne zaniepokojenie budzi fakt, że występuje obecnie tylko na bardzo krótkim odcinku górnego biegu rzeki Valsan, w górę rzeki od miejscowości Bradet. Istnieje szansa, że gatunek przetrwał także w innych częściach dorzecza co nie zmienia faktu, że znajduje się on na skraju wyginięcia. Głównymi przyczynami tego stanu są: wylesianie, regulacja oraz zanieczyszczenie rzek, a także budowa zapory wodnej na rzece Ardżesz.

Na terenach wysokogórskich znajduje się wiele izolowanych zbiorników wodnych. Warunki lokalne są tu wyjątkowo trudne ponieważ brakuje pożywienia, a parametry fizyczno chemiczne wody są dość ekstremalne. Z tego powodu w wielu jeziorach górskich nie występują żadne gatunki ryb. W niektórych z nich żyje pstrąg potokowy, strzebla potokowa i będący gatunkiem obcym pstrąg źródlany. Wiele z tych populacji zostało jednak sztucznie wsiedlonych w wyniku działań prowadzonych w zakresie gospodarki rybackiej. Często stało się to ze szkodą dla delikatnych ekosystemów tych jezior, których wyjątkowość i reliktowy charakter wymagają ochrony.

Pod względem różnorodności gatunkowej Karpaty nie wyróżniają się zbyt bogatymi zespołami ryb, lecz w żadnym wypadku nie jest to właściwe podejście do oceny ich wartości. Ważne jest bowiem czyste środowisko wodne i funkcjonalność całego ekosystemu. Pod tym względem jest to jeden z najcenniejszych obszarów w Europie, który musi pozostać objęty bardzo troskliwą ochroną. Niestety istnieje bardzo dużo zagrożeń powodujących ciągły spadek liczebności wielu populacji ryb. Budowa zapór uniemożliwia migracje na tarło oraz zmienia warunki fizyko-chemiczne cieków wodnych. Zanieczyszczenia wody (pochodzące z rolnictwa, leśnictwa, przemysłu, a także gospodarstw domowych) prowadzą do masowych zatruć fauny wodnej. Introdukowane przez człowieka obce, inwazyjne gatunki wypierają rodzimych przedstawicieli ichtiofauny, a nieodpowiednia regulacja koryt rzecznych często całkowicie niszczy ich siedliska. Zagrożenie stanowi także nadmierny pobór żwiru oraz rozjeżdżanie łożysk rzecznych.

Gatunki o znaczeniu gospodarczym są ponadto bardzo często nadmiernie poławiane. Regulacja koryt rzecznych niejednokrotnie uniemożliwia ponowne zarybienie danego cieku wodnego. Woda w płytkich, wybetonowanych korytach bardzo szybko się nagrzewa co bywa przyczyną śmierci niemal całego wypuszczonego wcześniej narybku.