Wprowadzenie
Karpaty to jedne z największych gór w Europie, rozciągające się od doliny Dunaju w Austrii aż po Serbię, na południe od Żelaznej Bramy znajdującej się na granicy Rumunii i Serbii. Łańcuch Karpat ciągnie się łukiem, o długości prawie 1500 km, przez terytoria ośmiu państw, a jego powierzchnia wynosi 210 tys. km2. W regionie tym mieszka około 18 mln ludzi.
Karpaty to unikalny ekosystem o wyjątkowo dużej różnorodności biologicznej. Znajdują się tu największe zalesione obszary Europy, jak również ostatnie ocalałe na tym kontynencie, znaczące tereny, na których zachowały się lasy pierwotne. Góry te są domem dla prawie jednej trzeciej europejskiej flory roślin naczyniowych, w tym ok. 220 gatunków endemicznych, czyli takich, które nie występują poza obszarem Karpat. Ponadto żyje tu 45% europejskich gatunków ssaków. Karpaty stanowią również ważną ostoję dla trwałej populacji dużych drapieżników, takich jak wilk, niedźwiedź i ryś.
Ze względu na położenie na skrzyżowaniu różnych obszarów biogeograficznych, jak i występowanie w przeszłości zlodowaceń, Karpaty są regionem bogatym w wiele gatunków flory i fauny. Obok gatunków alpejskich typowych dla masywów górskich, występują tu gatunki borealne, panońskie, bałkańskie i śródziemnomorskie.
W Karpatach można także znaleźć wiele elementów zachowanej do dziś tradycyjnej architektury wkomponowanej w lokalny krajobraz. W niektórych pasmach górskich wciąż kontynuowany jest tradycyjny wypas owiec. Na tych obszarach hodowla owiec jest wyjątkowym przykładem współistnienia człowieka, zwierząt gospodarskich i dużych drapieżników.
To wszystko definiuje Karpaty, będące bogatym, a jednocześnie wrażliwym i zagrożonym obszarem. Istnieje wiele powodów, aby być dumnym z tych gór. Są w naszym zasięgu, choć często bardziej odległe niż Alpy, czy chorwacki Adriatyk. Zwykle nie potrafimy dostatecznie docenić Karpat, nie chronimy odpowiednio wspaniałych i cennych walorów przyrodniczych tego obszaru.
Dlatego też powstał Świat Karpat, przy czym pomysł jego wydania zrodził się już w 2003 r. Realizacja przedsięwzięcia stała się jednak możliwa dopiero w 2007 r., kiedy Niemiecka Federalna Fundacja Ochrony Środowiska (DBU) zatwierdziła wsparcie finansowe dla wspólnej propozycji projektu trzech organizacji: Instytutu DAPHNE, Inicjatywy na Rzecz EkoRegionu Karpackiego (Carpathian EcoRegion Initiative – CERI) i Thüringer Ökoherz. Projekt nosił tytuł Świat Karpat – Podnoszenie świadomości na temat bioróżnorodności Karpat.
Termin różnorodność biologiczna jest używany bardzo często. Ale czy wiemy, co on naprawdę znaczy? Jakimi dokładnie cechami charakteryzuje się różnorodność przyrody? Dlaczego jest ona ważna dla ludzi, niezależnie od tego, czy mieszkają w mieście, czy na wsi? Co najbardziej zagraża różnorodności biologicznej? Jak ją chronimy i co
możemy zrobić, aby ją zachować? Oto niektóre z pytań, na które staraliśmy się odpowiedzieć w naszym podręczniku, posługując się przykładami z konkretnego obszaru – Karpat.
Podczas pracy nad publikacją czerpaliśmy z bogatego doświadczenia Instytutu DAPHNE w opracowywaniu podręczników dla nauczycieli szkół podstawowych – Świat mokradeł, Świat torfowisk, Świat łąk, Świat lasów, Różnorodność życia. Po raz pierwszy jednak podręcznik wykracza poza granice Słowacji, obejmując cały łańcuch Karpat.
Jeśli chodzi o główną część podręcznika, każdy rozdział podzielony jest na część informacyjną dla nauczycieli, proponowane zadania dla uczniów oraz arkusze pracy. W przygotowanie podręcznika zaangażowanych było 40 autorów i recenzentów z krajów karpackich. Każdy z nich wniósł wiedzę ze swojej dziedziny, uzupełniając w ten sposób mozaikę życia w Karpatach.
Do opracowania podręcznika zastosowano metodę siedliskową. Dla czterech opisywanych rodzajów siedlisk karpackich – lasy, łąki i murawy, wody i mokradła, siedliska ekstremalne – podręcznik przedstawia główne grupy organizmów, które w nich występują (rośliny naczyniowe, mszaki, porosty, grzyby, ssaki, ptaki, gady, płazy, ryby, bezkręgowce). Wiedza ta jest następnie wykorzystana w proponowanych przez autorów zajęciach dla uczniów oraz w przygotowanych przez nich arkuszach pracy do tych zajęć. Zawarte w książce zajęcia mają na celu wspieranie interaktywnych form i metod nauczania, pracy w grupach oraz uczenia się przez doświadczenie. Obejmują gry i ciekawe zadania, które pomagają motywować dzieci. Ćwiczenia zostały opracowane z udziałem trzech ekspertów z zakresu edukacji ekologicznej, którzy zaproponowali 70 różnych zajęć, z których 52 znalazło się w ostatecznej wersji podręcznika.
Należy pamiętać, że są to jedynie propozycje, a nie „gotowe receptury”. Mają inspirować, można je zmieniać i uzupełniać, a także dostosować do wieku uczniów. Ponieważ podręcznik ma być wykorzystywany w szkołach we wszystkich krajach karpackich, niektóre z tych propozycji zajęć będą wymagać dopasowania do lokalnych realiów, np. w przypadku gatunków uznanych za chronione w poszczególnych krajach.
Szczególnie pragniemy zwrócić uwagę na rysunki gatunków zamieszczone w rozdziale 3 i jego podrozdziałach 3.1, 3.2, 3.3 i 3.4. Są to wizerunki większości gatunków wymienionych w tekście, umieszczone (najczęściej) w kolejności, w jakiej są przedstawione. Ilustracje te mogą posłużyć nie tylko do zapoznania się z wyglądem poszczególnych gatunków, ale można je także wykorzystać podczas zajęć np. skopiować (powiększone lub pomniejszone) i rozdać dzieciom.
W ramach projektu DBU Świat Karpat – Podnoszenie świadomości na temat bioróżnorodności Karpat, podręcznik ten został wydany w dwóch wersjach językowych: angielskiej i słowackiej. Od samego początku naszym zamiarem było jednak wydanie go w przekładach na języki pozostałych krajów karpackich. Mamy nadzieję, że uda nam się to zrealizować.
Na zakończenie chcielibyśmy podziękować wszystkim osobom, dzięki którym udało się opracować i wydać niniejszy podręcznik. Ich nazwiska podano w stopce redakcyjnej i mamy szczerą nadzieję, że nikogo nie pominęliśmy.
