Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Ssaki

Autor: Marcel Uhrin

Recenzent: Milan Janák

Micromys minutus - myška drobná.png Siedliska mokradłowe zapewniają karpackim ssakom środowisko, w którym mogą one poszukiwać pożywienia lub wody, ochłodzić się lub znaleźć schronienie. Wydra europejska (Lutra lutra) jest drapieżnym ssakiem z rodziny łasicowatych (Mustelidae) bardzo dobrze przystosowanym do ziemnowodnego trybu życia. Poza rybami, które są jej głównym pożywieniem, żywi się płazami, a czasami także ptakami, zwłaszcza pisklętami. Jej obecność w środowisku łatwo rozpoznać po charakterystycznych zielonkawych odchodach, które zwykle można znaleźć na brzegach. W przeciwieństwie do ekskrementów innych drapieżników, odchody wydry mają zapach ryb i zawierają też ich łuski. Zimą o obecności wydry w rzece mogą świadczyć charakterystyczne „ślizgi”, które robi na przybrzeżnych skarpach.

Do występujących w Karpatach ryjówkokształtnych (Soricomorpha) związanych z siedliskami wodnymi należą – rzęsorek mniejszy (Neomys anomalus) i rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens). Ciekawostką dotyczącą tych niewielkich, płochliwych owadożerców jest to, że żywią się one głównie bezkręgowcami wodnymi, np. skorupiakami z rodzaju Gammarus. Najmniejszy europejski gryzoń, badylarka pospolita (Micromys minutus), zamieszkuje m.in. na wilgotnych łąkach wśród gęstej roślinności, po której może się zręcznie wspinać, wykorzystując swój bardzo chwytny ogon. Badylarka buduje kuliste, misternie uplecione gniazda, przyczepione do łodyg roślin, na wysokości około 100 cm nad ziemią. Jest tak mała i płochliwa, że jej obecność zazwyczaj można zauważyć dopiero po znalezieniu gniazda, na przykład podczas koszenia łąk. Do interesujących gatunków gryzoni występujących na karpackich terenach podmokłych, takich jak torfowiska, zalicza się również smużka leśna (Sicista betulina). Jest ona gatunkiem północnym, w Europie Środkowej osiąga południową granicę swojego zasięgu.

Bóbr europejski (Castor fiber) to duży gryzoń zamieszkujący tereny podmokłe, który podobnie jak wydra, jest świetnie przystosowany do ziemnowodnego trybu życia. Jego tylne łapy są wyposażone w błonę pławną, a nieowłosiony, płaski ogon ułatwia poruszanie się w wodzie i służy jako ster. Bóbr wykorzystuje ogon również do sygnalizowania niebezpieczeństwa – gdy jest zaniepokojony, uderza nim o wodę z dużą siłą.

Bobry słyną z posiadanych umiejętności hydrotechnicznych. Poza człowiekiem i bobrem, niewiele zwierząt potrafi w tak dużym stopniu manipulować dla swoich potrzeb środowiskiem, w którym żyje. Ważne jednak byśmy spojrzeli na bobry z szerszej perspektywy i zwrócili uwagę na ich korzystny wpływ zarówno na środowisko naturalne jak i na naszą, ludzką przyszłość i gospodarkę. Chroniąc bobra nie tylko chronimy wiele innych rzadkich gatunków roślin i zwierząt związanych z terenami podmokłymi ale również skutecznie walczymy z powodziami i coraz dotkliwszą suszą. Bobry są bowiem mistrzami retencji, nikt tak skutecznie jak one nie potrafi spowalniać i zatrzymywać odpływu wody z danego terenu [przyp. red.].

Z mokradeł jako źródła pożywienia, korzystają także niektóre gatunki nietoperzy (kilka gatunków nietoperzy potrafi pić przelatując tuż nad powierzchnią wody). Nocek rudy (Myotis daubentonii) poluje na owady, zwłaszcza na komary i ochotkowate, szybko przelatując nad wodą. Innym gatunkiem polującym nad dużymi zbiornikami wodnymi lub rzekami, jest rzadszy od nocka rudego, nocek łydkowłosy (M. dasycneme). Oba gatunki charakteryzują się specyficznym układem błony skrzydłowej (plagiopatagium), która przylega do kończyny w taki sposób, że nie obejmuje stopy. Umożliwia to łatwe manipulowanie skrzydłami, nawet wówczas, gdy stopa jest lekko zanurzona w wodzie.

Bóbr europejski

Castor fiber

Bóbr jest największym gryzoniem europejskim (masa ciała dorosłego osobnika może osiągnąć do 30 kg, długość z ogonem do 140 cm). Nie występuje dymorfizm płciowy co oznacza, że samiec i samica nie różnią się wyglądem zewnętrznym. Cechą charakterystyczną bobra jest płaski, szeroki, pokryty pseudołuskami ogon, który jest magazynem tłuszczu, a podczas pływania pełni rolę steru. Dzięki bogatemu ukrwieniu ogon ułatwia również termoregulację. Przednie kończyny są krótkie, drobne i chwytne, natomiast tylne są masywne, silne, posiadają palce połączone błoną pławną i służą do pływania. Futro bobra jest gęste, błyszczące i miękkie o barwie od płowej przez brązową po prawie czarną. Linienie następuje raz w roku w okresie od maja do lipca. Bobry bardzo dbają o swoje futro, codziennie dokładnie je czyszczą i smarują wydzieliną gruczołów odbytowych, która zapobiega przemakaniu.

Bobry są wodnolądowymi zwierzętami roślinożernymi prowadzącymi najczęściej nocny tryb życia. Żyją w pobliżu wody w niewielkich grupach rodzinnych (para dorosłych i ich młode, tegoroczne oraz jedno- i czasem dwuletnie). Są zasadniczo gatunkiem monogamicznym co oznacza, że pary łączą się ze sobą na całe życie (bobry mogą żyć nawet do 20 lat). Warto tutaj podkreślić, że monogamia jest u ssaków bardzo rzadka i spotykana u zaledwie 5% tych zwierząt. Pora godowa przypada u bobrów na miesiące zimowe (styczeń i luty). Ciąża trwa około 100 dni, samica rodzi raz w roku, w maju lub czerwcu, najczęściej od 2 do 4 młodych, którymi opiekują się wszyscy członkowie rodziny. Młode osobniki przebywają w norze około 5 tygodni, po tygodniu potrafią już pływać jednak nurkować zaczynają dopiero po 2 miesiącach gdyż wcześniej nie mogą zamykać nozdrzy ani otworów usznych. Dojrzałość płciową osiągają w 3 lub 4 roku życia.

Bobry są terytorialne ale wielkość terytorium jest zmienna i zależy od rodzaju siedliska i dostępności bazy pokarmowej. Zmienia się także w czasie – im dłużej jakieś terytorium jest zasiedlone i lepiej przystosowane przez bobry do ich potrzeb – tym z roku na rok jest mniejsze. Terytoria znakowane są poprzez pozostawianie na kopczykach budowanych z mułu tzw. stroju bobrowego i\lub wydzieliny gruczołów odbytowych (analnych), co ma przede wszystkich odstraszać ewentualnych intruzów ale pełni również funkcję informacyjną.

Bobry to zwierzęta roślinożerne. W ich diecie można znaleźć około 300 różnych gatunków roślin zielnych i drzewiastych. Żywią się tym co akurat rośnie w wąskiej, 20 metrowej strefie przybrzeżnej, w której żerują. Od wiosny do jesieni zjadają głównie rośliny zielne, pąki, liście i miękkie gałązki drzew, natomiast zimą gałązki, łyko i korę drzew i krzewów, które w pewnym zakresie też sobie magazynują. Najczęściej wybierają gatunki o miękkiej korze jak topole (Populus sp.) i wierzby (Salix sp.), w górach w ich diecie częsty jest buk (Fagus sylvatica), jesion (Fraxinus excelsior), klon jawor (Acer pseudoplatanus).

Choć same bobry jest dość trudno zaobserwować w terenie gdyż zazwyczaj są to zwierzęta ostrożne i płochliwe, bardzo łatwo w miejscach gdzie występują, zauważyć ślady ich obecności np. charakterystycznie pościnane drzewa. Bobry, jak powszechnie wiadomo, słyną bowiem ze swych różnorodnych budowli i z posiadanych umiejętności hydrotechnicznych. Poza człowiekiem i bobrem, niewiele zwierząt potrafi w tak dużym stopniu manipulować dla swoich potrzeb środowiskiem, w którym żyje. Bobry mogą budować dla siebie kilka różnych rodzajów schronień m.in. żeremia oraz nory. Zbudowane z gałęzi i uszczelnione błotem żeremia (wyglądające z daleka jak wrzucony do wody duży stos gałęzi) powstają zwykle w miejscach, gdzie niskie brzegi uniemożliwiają wykopanie systemu nor. Z umieszczonego pod wodą wejścia długi korytarz prowadzi do komory gniazdowej, która znajduje się nad wodą wewnątrz żeremia. Na szczycie żeremia, luźniej ułożone gałęzie tworzą szyb wentylacyjny. W miejscach, gdzie brzeg jest wystarczająco wysoki bobry kopią nory złożone z systemu korytarzy i kilku lub nawet kilkunastu nor położonych na różnych poziomach. Główne wejście do nory znajduje się pod wodą, na brzegu natomiast umieszczone są ujścia kanałów wentylacyjnych. Bobry bardzo dbają aby poziom wody nie opadł i nie odsłonił wejścia do ich schronienia i m.in. dlatego budują tamy. To niestety często rodzi konflikty z miejscowymi rolnikami, którym spiętrzona woda zalewa łąki i pola uprawne. Rolnicy, choć nie wolno tego robić, rozbierają tamy. Dla bobrów jest to jednak kwestia życia i śmierci gdyż podwodne wejścia chronią je przed drapieżnikami dlatego potrafią taką tamę odbudować w ciągu jednej nocy.