Gady
Jednym z interesujących gatunków gadów spotykanych w Karpatach w rejonach z wpływami cieplejszego klimatu śródziemnomorskiego jest ablefarus panoński (Ablepharus kitaibelii). Występuje w węgierskiej części Karpat Zachodnich, w Górach Wschodnioserbskich i w południowej części Karpat Zachodnich. Ten płochliwy i niewielki gatunek jaszczurki zamieszkuje głównie cieplejsze, świetliste lasy dębowe, gdzie żyje na ziemi wśród opadłych liści. Ablefarus panoński (zwany też okularowcem panońskim) ma powieki zrośnięte w przezroczysty, chroniący oko „okular”, a jego małe, grube i prawie niewidoczne nogi upodabniają go do węży.
Czy wiesz, że zrośnięcie się powiek w chroniący oko przezroczysty „okular“ jest wynikiem podziemnego trybu życia? Taki „okular“ posiadają np. wszystkie węże dlatego przypuszcza się, że ich przodkowie mieszkali pod ziemią.
Inną jaszczurką zamieszkującą ciepłe lasy liściaste (dębowe i bukowe), preferującą wilgotniejsze partie tych siedlisk z roślinnością trawiastą, jest Darevskia praticola. Ma brązowe, szare lub oliwkowozielone ubarwienie. Na grzbiecie, na jaśniejszym tle, wzdłuż kręgosłupa widoczny jest ciemny pasek. Boki ciała są ciemne z wąskim jasnym paskiem. Występowanie tego gatunku jest ograniczone do odizolowanych obszarów w południowej i wschodniej Europie. Najbardziej na północ wysunięte stanowiska tego gatunku znajdują się w Transylwanii.
Jaszczurka zielona (Lacerta viridis) jest gadem charakterystycznym dla ciepłych lasów liściastych (dąbrowy, grądy, lasy bukowe itp.) w Karpatach. Zamieszkuje silnie nasłonecznione zbocza, zwykle w pobliżu terenów zalesionych. Jest to największy gatunek jaszczurki na tym terenie, osiągający do 65 cm długości. W okresie godowym samce można rozpoznać po jaskrawoniebieskim podgardlu. Jaszczurka zielona żywi się głównie owadami, choć duże osobniki mogą zjadać ptasie jaja i pisklęta, a także polować na mniejsze jaszczurki i płazy. (W Polsce gatunek jest objęty ochroną ścisłą ale w Polskiej czerwonej księdze zwierząt. Kręgowce z 2001 r. został uznany za wymarły w naszym kraju. Od czasu do czasu pojawiają się doniesienia o ponownym stwierdzeniu tego gatunku w Polsce, jednakże nawet w potwierdzonych przypadkach należałoby sprawdzić czy spotkane osobniki nie są introdukowane przez człowieka [przyp. red.]).
Czy wiesz, że jaszczurka zielona potrafi podnieść temperaturę swojego ciała powyżej temperatury otoczenia? Jaszczurka ta może zmieniać pozycję ciała w stosunku do kąta padania promieni słonecznych lub zmieniać kształt ciała, modyfikując w ten sposób powierzchnię wystawioną na działanie promieni słonecznych. Zwiększenie eksponowanej powierzchni ciała powoduje podwyższenie temperatury, a zmniejszenie powoduje obniżenie temperatury ciała. W ten sposób również wiele innych gatunków gadów może w razie potrzeby podnieść lub nawet obniżyć swoją temperaturę.
Wraz z wysokością nad poziomem morza spada liczba występujących na danym terenie gatunków gadów. Intrygującą jaszczurką, jest wężowaty, beznogi padalec zwyczajny (Anguis fragilis), który optymalne dla siebie warunki życia znajduje w zaroślach i lasach pogórza i regla dolnego. Często można go znaleźć ukrywającego się w ściółce lub pod skałami. Jego forma rozrodu wyraźnie wskazuje na przystosowanie się do chłodniejszego środowiska – jest to bowiem jaszczurka jajożyworodna. Padalec zwyczajny żywi się ślimakami, stawonogami i preferowanymi przez siebie dżdżownicami, dlatego częściej można go spotkać po deszczu, szukającego tych bezkręgowców.
Czy wiesz, że niektóre gady chararakteryzują się jajożyworodnością? Większość gadów jest jajorodna (czyli występuje u nich rozród płciowy polegający, na produkcji jaj, ich zapłodnieniu, złożeniu przez samicę i rozwoju w środowisku zewnętrznym [przyp. red.]). Samice rozważnie wybierają gniazdo, szukając miejsc o optymalnej temperaturze niezbędnej do rozwoju jaj. W trudnych warunkach środowiskowych, np. na dużych wysokościach w górach gdzie panują niskie temperatury, samice zatrzymują jaja w jamie ciała do czasu wyklucia się potomstwa, które opuszcza osłony jajowe bezpośrednio po złożeniu jaj lub w drogach rodnych samicy. Ten rodzaj rozrodu płciowego nazywamy żyworodnością lecytotroficzną lub jajożyworodnością. Jest to więc kolejna adaptacja do niesprzyjającego środowiska.
Jak większość jaszczurek (wszystkie karpackie gatunki), padalec zwyczajny posiada zdolność do autotomii. Po schwytaniu danego osobnika jego ogon, potrafi się rozpaść nawet na kilka kawałków. Padalca można odróżnić od węży m.in. dzięki widocznym powiekom i otworom usznym oraz niezróżnicowanym łuskom, które po brzusznej i grzbietowej stronie ciała są mniej więcej tej samej wielkości. (W 2010 r., po przeprowadzeniu badań genetycznych, zespół badaczy uznał padalca kolchickiego Anguis colchica, uważanego wczesniej za podgatunek padalca zwyczajnego, za odrębny gatunek. Obydwa wymienione gatunki padalców występują w polskich Karpatach [przyp. red.]).
Czy wiesz, że niektóre jaszczurki potrafią instynktownie odrzucać ogon? Jest to strategia obrony przed drapieżnikami, która może uratować życie „właściciela” ogona. Odrzucony ogon wciąż się rusza, przyciągając uwagę drapieżnika. W tym samym czasie jaszczurka może uratować swoje życie, uciekając.
Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus) jest ciepłolubnym gatunkiem zasiedlającym miejsca o ciepłym mikroklimacie. Preferuje lasy liściaste z mozaiką terenów otwartych i półotwartych. Wąż ten może migrować na większe wysokości w szerokich dolinach, podążając zboczami o ekspozycji południowej. Niestety atrakcyjnym miejscem są dla niego nasłonecznione pobocza dróg. Przyciągane przez cieplejszą od otoczenia, czarną powierzchnię asfaltu, węże Eskulapa, wraz z wieloma innymi gadami, często wychodzą na drogi, aby się ogrzać i są potrącane przez pojazdy. Naturalna potrzeba ciepła, która sprzyja aktywności i funkcjonowaniu gadów, zwiększa ich śmiertelność w ekosystemach zurbanizowanych. Wąż Eskulapa jest długim (może mieć nawet ponad 1,5 m długości) i smukłym wężem, który żywi się małymi ssakami, a także ptakami i jaszczurkami. (Swoje ofiary dusi splotami ciała. W Polsce wąż Eskulapa jest gatunkiem ginącym, występuje tylko w Bieszczadach, a cała krajowa populacja jest szacowana na zaledwie 100–200 osobników [przyp. red.]).
Czy wiesz, że wąż Eskulapa jest jedynym nadrzewnym wężem w Karpatach? Świetnie wspina się po drzewach i krzewach, gdzie spłoszony szuka schronienia. Ponadto dziuple drzew mogą być dla tego gatunku miejscem zimowania oraz składania jaj.
Gniewosz plamisty (Coronella austriaca) jest przystosowany do chłodniejszego klimatu i podobnie jak wspomniany wyżej padalec zwyczajny, jest jajożyworodny. Potrafi ustabilizować temperaturę swojego ciała wybierając mikrosiedliska o optymalnej dla siebie temperaturze. Zasiedla zróżnicowane środowiska głównie tereny otwarte i nasłonecznione o różnorodnej roślinności (skraje lasów, śródleśne polany, zarośla, tereny skaliste ale też ruiny budynków czy kamieniołomy). Gniewosz plamisty poluje głównie na jaszczurki, rzadziej na ssaki. Swoje ofiary obezwładnia splotami ciała, a następnie połyka. Zjada również mniejsze węże oraz bezkręgowce.
Czy wiesz że gniewosz plamisty jest często zabijany ze względu na swój „żmijowaty“ wygląd? Dwa rzędy ciemnych plamek na grzbiecie szybko poruszającego się węża mogą być pomylone z zygzakowatym wzorem żmii. Gniewosza plamistego można jednak rozpoznać m.in. po okrągłej źrenicy oka, która
u żmii jest pionowa.
Żmija zygzakowata (Vipera berus) jest jedynym gatunkiem węża, który żyje również na północ od koła podbiegunowego. W Karpatach występuje także w strefie alpejskiej, choć jej optimum ekologiczne to piętra reglowe. Ten jajożyworodny gatunek preferuje zimniejsze siedliska niż np. żmija nosoroga. Osobniki spotykane na wyższych szerokościach geograficznych i dużych wysokościach są przeważnie ciemno ubarwione, co poprawia ich termoregulację, czyli dostosowanie temperatury ciała do preferowanego poziomu. Podczas niekorzystnych warunków atmosferycznych(np. zimą) żmija, jak inne gady, hibernuje.
Jest to gatunek jadowity, ale jego ukąszenie jest mniej niebezpieczne niż żmii nosorogiej, zawiera mniej toksyn i rzadko jest śmiertelne dla ludzi. Żmije nie są agresywne i nie atakują, jeśli nie czują się zagrożone. Większość ukąszeń ma miejsce przy próbach podniesienia lub zabicia węża (a także w wyniku przypadkowego nadepnięcia lub przygniecenia [przyp. red.]). Żmije występujące na obszarze Karpat można łatwo odróżnić od innych węży po widocznym (u większości osobników) zygzakowatym wzorze znajdującym się na grzbiecie zwierzęcia, jak również po grubym, krótkim ciele i trójkątnej głowie. Żmije polują głównie z zasadzki m.in. na małe ssaki, jaszczurki, żaby. Jadu używają do unieruchomienia ofiary oraz do obrony własnej.
Czy wiesz, w jaki sposób gady potrafią przetrwać zimę? Podobnie jak wiele innych organizmów np. niektóre ssaki, gady hibernują m.in. w podziemnych norach, wykrotach drzew, stogach siana. Ich metabolizm niemal zamiera. Gady wychodzą na zewnątrz wiosną, gdy temperatura w schronieniu przekroczy poziom z okresu zimowego.
