Mszaki
Lasy są ważnym siedliskiem mszaków, które rosną na powierzchni gleby (gatunki epigeiczne) i na korze żywych drzew (gatunki epifityczne). Optymalne warunki życia znajdują tu również gatunki żyjące na martwym drewnie (epiksyliczne) i na skałach (epilityczne).
Mszaki epigeiczne
Jeśli chodzi o lasy liściaste w Karpatach, najwięcej gatunków można znaleźć w starych lasach bukowych. Z mchów (Bryophyta) najczęściej spotykane gatunki rosnące na powierzchni gleby to te z rodzajów płonnik (Polytrichum) i płaskomerzyk (Plagiomnium), a także takie gatunki jak widłoząb miotlasty (Dicranum scoparium) i żurawiec falisty (Atrichum undulatum). Z wątrobowców (M archantiophyta) występują m.in: płozik dwuzębny (Lophocolea bidentata), skosatka parzochowata (Plagiochila porelloides) i wiele innych. Do rzadszych gatunków rosnących w lasach liściastych należą: koimek bezłodygowy (Diphyscium foliosum) i bezlist zwyczajny (Buxbaumia aphylla) z dużymi owalnymi puszkami i niemal mikroskopijnie drobną plechą.
Stare lasy iglaste są dla wielu mszaków idealnym miejscem do życia, głównie dzięki całorocznej wysokiej wilgotności. Chociaż różnorodność gatunkowa nie jest zbyt duża, ich liczebność powoduje, że mszaki stanowią znaczącą część pokrywy roślinnej. Nie dotyczy to jednak młodych, równowiekowych drzewostanów świerkowych posadzonych poniżej piętra regla górnego (gdzie świerki nie rosną naturalnie) i gdzie różnorodność i liczebność mszaków jest dość skąpa.
Do efektownych i obficie występujących w lasach iglastych mchów należą takie gatunki jak płaszczeniec marszczony (Plagiothecium undulatum) oraz przedstawiciele następujących rodzajów: płonnik, fałdownik (Rhytidiadelphus), bielistka (Leucobryum) i torfowiec (Sphagnum). Z wątrobowców często obecne są gatunki z rodzaju pleszanka (Pellia), rosnące na glebie gliniastej. Grupę wątrobowców liściastych reprezentuje skosatka zanokcicowata (Plagiochila asplenioides) i gatunki z rodzaju przyziemka (Calypogeia).
Mszaki epilityczne
Mszaki tworzą widoczne kobierce i poduszki na głazach, skałach i ścianach skalnych, głównie w miejscach o dużej wilgotności powietrza. Na skałach kwaśnych, takich jak granit i gnejs, skład gatunkowy jest inny niż na skałach zasadowych, takich jak wapień i dolomit. Gęsty, ciemnozielony dywan na glebie i głazach w wilgotnych lasach grabowo-bukowych tworzy biczyca trójwrębna (Bazzania trilobata). Na kwaśnych skałach i głazach najczęściej występują rokiet cyprysowaty (Hypnum cupressiforme), widłoząb (Dicranum sp.), szroniak (Niphotrichum sp.) i naleźlina (Andreaea sp.), które rosną w lasach zarówno w miejscach zacienionych, jak i prześwietlonych (np. na skałach i rumowiskach skalnych).
Tajemniczy skarb?
Występy skalne i otwory w kwaśnych skałach są zasiedlane przez niewielką grupę gatunków tolerujących niskie natężenie światła, głównie przez czteroząbka zadartego (Tetrodontium repandum) i świetlankę długoszowatą (Schistostega pennata). Ten ostatni gatunek z pewnością przyczynił się do powstania mitów o skarbach ukrytych w szczelinach skalnych, ponieważ jego protonema (splątek czyli młode, wyrastające z zarodnika stadium gametofitu, trwałe tylko u gatunków o zredukowanym gametoficie [przyp. red.]) „świeci” na efektowny, dobrze widoczny niebieskozielonozłoty kolor. (Mech przystosował się bowiem do wzrostu w warunkach słabego oświetlenia – posiada sferyczne komórki w splątku, które działają jak soczewki skupiając nawet najsłabsze światło. Chloroplasty pochłaniają użyteczne długości fal świetlnych i odbijają resztę w kierunku źródła światła, nadając mchowi ów niebieskozielonozłoty blask. Co więcej małe soczewki mają zdolność zwracania się w stronę źródła światła [przyp. red.]).
Chociaż wszystkie mszaki preferują obszary o wysokiej wilgotności powietrza, skały zasadowe są zasiedlane przez znacznie większą liczbę gatunków niż skały kwaśne. Dość widoczne plechy o długości do 20 cm tworzą się głównie na pionowych skałach, które porastają takie gatunki mchów jak gajnik lśniący (Hylocomium splendens) i miechera kędzierzawa (Neckera crispa).
Do często spotykanych gatunków należy grzebieniowiec piórkowaty (Ctenidium molluscum), a także przyciągająca wzrok rdzawozłota miedziówka brunatnawa (Orthothecium rufescens) i kędzierzawka pospolita (Tortella tortuosa). Z wątrobowców na skałach zasadowych licznie występują porostniczka czterodzielna (Preissia quadrata), której dolna część plechy ma barwę ciemnofioletową, stożka ostrokrężna (Conocephalum conicum) oraz szereg gatunków liściastych wątrobowców.
Mszaki epifityczne
Obecnie gatunki epifityczne żyjące w lasach, i nie tylko, należą do najbardziej zagrożonych mszaków w Europie. Zagrożone są głównie z powodu intensywnego użytkowania lasów, wycinki drzew, sadzenia monokultur świerkowych ze szkodą dla lasów mieszanych i liściastych, młodego wieku drzewostanów oraz globalnego zanieczyszczenia powietrza – ostatnio najgroźniejsze są kwaśne deszcze, które obniżają pH kory, uniemożliwiając tym samym rozwój wrażliwych na tego rodzaju zmiany mszaków.
Dobitnym przykładem szybkiego zanikania gatunków w Europie jest miechera pierzasta (Neckera pennata), która niegdyś rosła często głównie w lasach jodłowo-bukowych. Obecnie występuje sporadycznie w starych lasach jodłowo-bukowych lub świerkowo-bukowych regla dolnego. Znajduje się na prawie wszystkich krajowych czerwonych listach mszaków w Europie i jest umieszczona w kategorii VU (narażony na wyginięcie) w europejskiej czerwonej księdze mszaków. (W Polsce jest objęta ścisłą ochroną, a na krajowej czerwonej liście figuruje jako wymierająca. W polskich Karpatach występuje na pojedynczych stanowiskach [przyp. red.]). Podobnie zagrożony jest widłoząb zielony (Dicranum viride) ujęty w załączniku I Konwencji Berneńskiej i załączniku II dyrektywy siedliskowej. (W Polsce gatunek ten podlega ochronie ścisłej, większość polskich stanowisk znajduje się w reglu dolnym w Karpatach [przyp. red.]).
Wątrobowce miedzik płaski (Frullania dilatata) i widlik zwyczajny (Metzgeria furcata) są nadal stosunkowo często występującymi gatunkami epifitycznymi lasów liściastych. Spośród mchów najczęściej spotykany jest zielonożółty rokiet cyprysowaty.
Mszaki epiksyliczne
Mszaki i grzyby rozwijające się na próchniejącym drewnie stanowią znaczną część organizmów leśnych, które pomagają w rozkładzie martwego drewna. Występują one zwykle w wilgotnych dolinach potoków. Są to głównie wątrobowce, takie jak łuskolist rozesłany (Lepidozia reptans) i płozik różnolistny (Lophocolea heterophylla), lub mchy np. czteroząb przezroczysty (Tetraphis pellucida), łukowiec śląski (Herzogiella seligeri) i wiele innych.
Na zbutwiałych kłodach jodłowych w cienistych dolinach góry Sitno, z rzadka można spotkać osobliwego, pyzatego, brzuchatego i garbatego elfa. Buxbaumia viridis – niewielki mech; bezlistny, z bezkształtną, dużą puszką osadzoną na krótkim trzonku.
Andrej Kmeť: Veleba Sitna (Pochwała góry Sitno), s. 83, 1893
Uwaga: W tekście oryginalnym wymieniony jest gatunek Buxbaumia aphylla. Jest to jednak błędna identyfikacja autora, gdyż B. aphylla wymaga innych warunków do życia niż B. viridis.
Dziś na próżno szukalibyśmy tego „elfa” w lasach pod szczytem Sitno (Góry Szczawnickie, Słowacja). Bezlist okrywowy (Buxbaumia viridis) należy do krytycznie zagrożonych gatunków w Europie. W europejskiej czerwonej księdze mszaków zaliczony jest do kategorii VU (narażony na wyginięcie). Ponadto jest ujęty w załączniku I do Konwencji Berneńskiej i załączniku II do dyrektywy siedliskowej. Rośnie na rozkładających się pniach jodeł lub innych drzew iglastych w wilgotnych górskich lasach iglastych. (W Polsce bezlist okrywowy jest gatunkiem bardzo rzadkim, objętym ochroną ścisłą. Najczęściej występuje w Karpatach i Sudetach. W Karpatach jest przede wszystkim obserwowany w buczynie karpackiej, a szczególnie w jej podzespole jedlinie karpackiej [przyp. red.]). Największym zagrożeniem dla tego mchu są zręby zupełne, młody wiek drzewostanu, likwidacja martwego drewna. Ochrona polega na zachowaniu wystarczającej liczby lasów o pierwotnym charakterze.
