Grzyby
Grzyby, jako organizmy heterotroficzne wykorzystujące materię organiczną, należą do najważniejszych składników siedlisk leśnych. Oczywiste jest, że lasy nie mogłyby istnieć bez drzew, ale nie poradziłyby sobie również bez grzybów. Grzyby odgrywają w lasach dwie podstawowe role (wśród wszystkich innych ważnych ról): (1) współistnieją z roślinami w bardzo bliskim związku symbiotycznym zwanym mikoryzą, który poprawia warunki wzrostu roślin (grzyby mikoryzowe); (2) rozkładają materię organiczną (zwłaszcza martwe drewno i rośliny zielne), która w przeciwnym razie gromadziłaby się na powierzchni Ziemi (grzyby saprotroficzne). Podczas rozkładu materii organicznej grzyby saprotroficzne biorą udział w procesach humifikacji (wytwarzanie próchnicy) i mineralizacji (przekształcanie materii organicznej w nieorganiczne składniki odżywcze dostępne dla roślin). Istnieje również grupa grzybów pasożytniczych, które pasożytują na żywych organizmach (roślinach, zwierzętach, innych grzybach), wywołując u nich choroby, a nawet doprowadzając do ich śmierci. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że grzyby pasożytnicze odgrywają w przyrodzie tylko negatywną rolę, ale tak nie jest. Jak wszystkie inne grupy organizmów, są one również ważnymi i niezastąpionymi ogniwami w obiegu substancji odżywczych.
Drzewa dominując w lesie stanowią jedno z głównych podłoży dla różnych grzybów. Jest to jednak podłoże bardzo zróżnicowane i u poszczególnych gatunków grzybów obserwujemy dużą specjalizację w kierunku jego konkretnych rodzajów. Są więc grzyby, które owocują: (1) tylko na poszczególnych organach drzew, (2) tylko na drewnie w określonym stadium rozkładu oraz (3) tylko na określonym gatunku drzewa.
1) Niektóre grzyby preferują wytwarzanie owocników na pniach drzew, inne na pniakach, korzeniach, gałęziach, owocach i drobnych fragmentach drewna lub na liściach/igłach. Przykładem może być dąb. Drzewo to jest żywicielem/podłożem dla wielu grzybów, z których na żywych pniach rośnie na przykład guzoczyrka dębowa (Fomitiporia robusta dawn. Phellinus robustus), na pniakach gmatwek dębowy (Daedalea quercina), na korzeniach łysostopek wrzecionowatotrzonowy (Gymnopus fusipes), na gałęziach woskownik zębaty (Radulomyces molaris), na kupulach Lanzia echinophila dawn. Rutstroemia echinophila, a na opadłych liściach twardzioszek szczypiórkowy (Mycetinis querceus dawn. Marasmius querceus).
2) Proces kolonizacji drewna jest zwykle inicjowany przez grzyby pasożytnicze. Infekują one osłabione drzewa (często poprzez zranienia), przyczyniając się (wraz z innymi organizmami) do ich obumierania. Szereg pasożytów staje się saprotrofami i kontynuuje wzrost także na martwych drzewach. Rozkładając ligninę i/lub celulozę, a także inne związki w drewnie, zmieniają właściwości fizyko-chemiczne drewna i wspólnie z innymi saprotrofami (np. bakteriami) przygotowują odpowiednie warunki dla kolejnych gatunków. Rozkład drewna dokańczają grzyby, które mogą wykorzystać prawie całkowicie zhumifikowane podłoże; niektóre z nich potrafią rosnąć również na glebie. Kolonizacja drewna w określonej kolejności to przykład procesu zwanego sukcesją wtórną. Bardziej szczegółowo omówimy ją opisując kolejne grupy grzybów pojawiające się na jodle. Żywe jodły, jeszcze nie spróchniałe, są atakowane przez gatunki pasożytnicze, np. jodłownicę górską (Bondarzewia mesenterica dawn. Bondarzewia montana), która występuje u podstawy pnia lub czyreń jodłowy (Phellinus hartigii), rosnący wyżej nad ziemią. Po obumarciu i przewróceniu się zainfekowanego drzewa, grzyby te stają się saprotrofami. Stojące ale martwe pnie są zasiedlane przez inne gatunki, np. szczeciniaka jodłowego (Hymenochaete cruenta), który występuje zwykle kilka metrów nad ziemią i wytwarza piękne purpurowoczerwone, płaskie owocniki. Drzewa z częściowo lub znacznie uszkodzoną korą i drewnem są stopniowo zajmowane przez inne saprotrofy, np. łojówkę szarawą (Exidiopsis grisea) i skórniczka jodłowego (Amylostereum chailletii). Drzewa z silnie uszkodzoną korą i strukturą drewna, często porośnięte gęsto mchami, stanowią odpowiednie mikrośrodowisko np. dla mokronóżki brązowoostrzowej (Hydropus marginellus). Spróchniałe i rozkładające się drzewa, stając się integralnym składnikiem gleby, są kolonizowane przez grzyby, które zazwyczaj są mniej specyficznie związane z jodłą i mogą występować również na innych gatunkach drewna iglastego, np. pępowniczka dzwonkowata (Xeromphalina campanella) i grzybówka zielonoostrzowa (Mycena viridimarginata).
3) Przywiązanie grzybów do określonego gatunku lub rodzaju drzewa jest powszechne, zwłaszcza w przypadku grzybów mikoryzowych. Niektóre z nich mogą występować wyłącznie pod brzozami, np. koźlarz babka (Leccinum scabrum), inne tylko pod modrzewiami, jak np. maślak lepki (Suillus viscidus) lub mleczaj modrzewiowy (Lactarius porninsis). Sosna limba, rosnąca tylko w górach, ma również własnego partnera mikoryzowego – maślaka limbowego (Suillus plorans). Przywiązanie do konkretnej rośliny spotykamy również wśród pasożytów i saprotrofów. Na przykład ozorek dębowy (Fistulina hepatica) występuje wyłącznie na pniach dębów, a szyszkówkę świerkową (Strobilurus esculentus) można znaleźć tylko na opadłych szyszkach świerkowych. Silny związek z żywicielami roślinnymi jest typowy, szczególnie dla mikroskopijnych pasożytów grzybowych. Jest to bardzo widoczne w przypadku grzybów strzępkowych, które są tak mocno związane ze swoimi gospodarzami, że grzyb może być zidentyfikowany tylko wtedy, gdy znana jest nazwa gospodarza. Tak silne powiązanie jest wynikiem wspólnej ewolucji żywiciela i jego pasożyta, co nazywamy koewolucją.
Najbardziej charakterystyczną cechą wszystkich gór jest piętrowość roślinności. Oznacza to, że na poszczególnych wysokościach nad poziomem morza występują różne typy zbiorowisk naturalnych. Jak wspomniano powyżej, niektóre grzyby są związane wyłącznie z niektórymi gatunkami lub rodzajami drzew i podążają za swoimi partnerami mikoryzowymi lub rodzajami podłoża. W związku z tym w każdym z typów siedlisk, na mniejszych wysokościach w grądach, olsach, buczynach i na większych wysokościach w świerczynach, subalpejskich zaroślach i na alpejskich łąkach, występują inne grzyby.
Na najniższych wysokościach po południowej stronie masywu Karpat występują lasy dębowe i grądowe, w których powszechne są grzyby mikoryzowe, takie jak np. mleczaj dębowy (Lactarius quietus), gołąbek ciemnopurpurowy (Russula undulata) i borowik usiatkowany (Boletus reticulatus). Spośród wszystkich wymienionych grzybów to właśnie borowik usiatkowany, ze swoimi mięsistymi i smacznymi owocnikami, wabi grzybiarzy do lasów dębowych i grądowych. Podczas zbierania grzybów jadalnych należy jednak uważać, aby nie włożyć do koszyka muchomora zielonawego inaczej zwanego muchomorem sromotnikowym (Amanita phalloides). Różnorodność jego ubarwienia sprawia, że ten śmiertelnie trujący grzyb jest trudny do zidentyfikowania, co prowadzi do pomylenia go z jadalnymi gatunkami na przykład z gołąbkami (Russula sp.) lub pieczarkami (Agaricus sp.). Nigdy nie należy zbierać grzybów, jeśli nie mamy pewności jaki to gatunek. Wiele trujących grzybów jest podobnych do gatunków jadalnych. W razie wątpliwości lepiej zostawić grzyba w lesie, niż ryzykować własnym zdrowiem, a nawet życiem. Podczas poszukiwania grzybów nie zapomnijcie również spojrzeć na pnie drzew. A jeśli znajdziecie owocniki ozorka dębowego, przetnijcie je na pół, aby zobaczyć czerwony, miękki, marmurkowy miąższ, który przypomina stek wołowy. Owocniki innego grzyba nadrzewnego, lakownicy żółtawej (Ganoderma lucidum), jak sama nazwa wskazuje, wyglądają jakby były polakierowane. Grzyb ten jest bardzo ceniony, szczególnie w Azji, ze względu na swoje właściwości lecznicze.
Lasy łęgowe w Karpatach występują w piętrze pogórza i regla dolnego, i są siedliskiem grzybów związanych z dominującymi w tych drzewostanach – olszą czarną, olszą szarą i jesionem wyniosłym. Wśród gatunków grzybów mikoryzowych, olszóweczki np. olszóweczka miodowożółta (Naucoria escharioides dawn. Alnicola escharioides) są tak charakterystyczne dla olszy, że nawet ich polskie i angielskie nazwy rodzajowe wywodzą się od nazwy tej rośliny. Pod olchą można spotkać również gatunki z innych rodzajów np. drobnego zasłonaka fioletowobrązowego (Cortinarius bibulus), lejkoporka olszowego (Gyrodon lividus) z lekko niebieskawym miąższem, czy mleczaja liliowego (Lactarius lilacinus). Lasy łęgowe są często zalewane. Wiosną w takich wilgotnych miejscach na zeszłorocznych kotkach olchowych rośnie kubianka kotkowa (Ciboria amentacea), której owocniki są wprawdzie niewielkie (do 1 cm szerokości), ale liczne dlatego raczej ciężko je przeoczyć.
Lasy bukowe są najbardziej typowym siedliskiem w niższych położeniach górskich Karpat. Rosnącym w piętrze regla dolnego bukom towarzyszą inne gatunki grzybów (mikoryzowe i saprotroficzne) niż świerkom występującym na większych wysokościach. Wśród grzybów mikoryzowych najczęściej spotykane są np. wodnicha biała (Hygrophorus eburneus) – całkowicie biały i oślizgły grzyb charakteryzujący się dziwnym, ale przyjemnym zapachem, mleczaj bladawy (Lactarius pallidus) – duży, kremowy grzyb wytwarzający białe mleczko oraz gołąbek żółciowy (Russula fellea) – łatwy do rozpoznania, dzięki żółtawokremowej barwie, oraz zapachu świeżych jabłek. Stojące i powalone pnie, gałęzie i pniaki buka są siedliskiem wielu pasożytów fakultatywnych, na przykład hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius) i wrośniaka garbatego (Trametes gibbosa).
Wśród saprotrofów występujących na pniach, gałęziach, pniakach lub innych zdrewniałych fragmentach roślin najpospolitsze są grzybówki – niewielkie grzyby na długich, cienkich trzonkach, rosnące zwykle w kępach lub grupowo, a więc łatwe do zauważenia. Jedną z najpiękniejszych jest grzybówka złototrzonowa (Mycena renati), pojawiająca się powszechnie zwłaszcza wiosną. Posiada różowobrązowy kapelusz i żółty trzonek. Ma też bardzo ciekawą cechę – kolorowe brzegi blaszek, co najłatwiej zaobserwować pod lupą, ale czasem można to również dostrzec gołym okiem. Soplówka bukowa (Hericium coralloides) tworzy białe, podobne do koralowców owocniki wyrastające na pniach buków. Na martwych gałęziach buka, na których nadal utrzymała się kora, można znaleźć małe, okrągłe, brodawkowate, ceglastoczerwone owocniki drewniaka szkarłatnego (Hypoxylon fragiforme). Monetka bukowa (Mucida mucida dawn. Oudemansiella mucida) tworzy piękne parasolowate, białe lub białawe owocniki, jeżeli jest wilgotno o kleistej, śluzowatej i błyszczącej powierzchni. Z tego powodu, ale także ze względu na obecność pierścienia, bardzo łatwo jest ją rozpoznać. Twardzioszek czosnkowy (Marasmius alliaceus) wydziela bardzo silny zapach czosnku. Jego owocniki są brązowawe i trudno zauważalne na tle ściółki leśnej dlatego najczęściej zanim się go zauważy czuje się jego intensywny zapach. Grzyb ten rozwija się na fragmentach drewna bukowego zagrzebanych w glebie.
Lasy świerkowe, występujące w piętrze regla górnego, można uznać za jedno z najbardziej typowych siedlisk górskich dla grzybów w Karpatach. Ogólnie rzecz biorąc, nie znajdziemy tu szeregu gatunków powszechnie występujących w lesie bukowym, ale spotkamy wiele innych, które są związane ze świerkiem. Oprócz najsłynniejszego grzyba, muchomora czerwonego (Amanita muscaria), znanego nie tylko z lasów nizinnych, ale także z bajek dla dzieci, istnieją liczne gatunki, które można spotkać tylko lub głównie w lasach górskich. Takie gatunki nazywane są gatunkami górskimi. Jednym z najlepszych przykładów może być brązowawy muchomor królewski (Amanita regalis), bardzo podobny do muchomora czerwonego.
W karpackich lasach świerkowych można spotkać wiele pięknych górskich zasłonaków (Cortinarius sp.). Do najbardziej interesujących należy zasłonak anyżkowy (C. odorifer) o ceglastoczerwonym kapeluszu, jaskrawożółtych blaszkach i trzonie oraz silnym anyżowym zapachu. Poza górami nie występuje, piękny morelowopomarańczowy, a czasem bardziej łososiowy, klejek alpejski (Chroogomphus helveticus). Zapewne każdy zna jeszcze jednego czerwonopomarańczowego grzyba wytwarzającego mleczko o marchewkowopomarańczowym zabarwieniu – smacznego mleczaja świerkowego (Lactarius deterrimus), z którego można przyrządzić pyszne dania.
Istnieje również wiele górskich gatunków gołąbków, na przykład, gołąbek kunowy (Russula mustelina) i innych grzybów mikoryzowych. Na pniach, gałęziach i pniakach świerka można znaleźć pasożyty fakultatywne, np. opieńkę ciemną (Armillaria ostoyae) i pniarka obrzeżonego (Fomitopsis pinicola), które prowadzą saprotroficzny tryb życia po śmierci drzewa. Do najczęstszych grzybów saprotroficznych, występujących na pniach, gałęziach i pniakach drzew iglastych, należą: pięknoróg największy (Calocera viscosa), który jest bardzo charakterystycznym grzybem, tworzącym małe, żółtopomarańczowe „poroża”, a także rdzawobrązowa, aromatyczna niszczyca anyżkowa (Gloeophyllum odoratum), jak również zaskakujący, prawie przezroczysty, biały z sinym odcieniem galaretek kolczasty (Pseudohydnum gelatinosum), który zamiast rurek lub blaszek ma tysiące drobnych kolców. Ponieważ grzyby rosną niemal wszędzie i rozkładają materię organiczną, na ściółce można zaobserwować tysiące małych owocników. Dzięki nim opadłe igły oraz połamane drobne gałązki, gałęzie czy szyszki przekształcane są w glebę. Opadłe szyszki są typowym środowiskiem życia na przykład dla szyszkówki świerkowej i grzybówki wiosennej (Mycena strobilicola). Te dwa gatunki grzybów można znaleźć bardzo wczesną wiosną, kiedy jeszcze topnieje śnieg obficie zalegający na górskich zboczach.
Jak już wspomniano, najbardziej charakterystyczną cechą górskiej szaty roślinnej jest obecność pięter roślinności. Strefę przejściową między lasami a roślinnością bezdrzewną tworzą skarłowaciałe drzewa i krzewy. Strefa ta nazywana jest piętrem subalpejskim. Najbardziej typowymi gatunkami roślin dominującymi w tym piętrze i tworzącymi gęste zarośla są kosodrzewina (Pinus mugo), olsza zielona (Alnus viridis) i różanecznik wschodniokarpacki (Rhododendron myrtifolium). Podczas gdy pośród kosodrzewiny spotykamy głównie grzyby mikoryzowe związane na terenach nizinnych z sosną zwyczajną, takie jak np. maślak pstry (Suillus variegatus) lub maślak zwyczajny (S. luteus), w zbiorowisku olszy zielonej rosną gatunki związane właśnie z Alnus viridis, które nie występują w olsach na niżu. Przykładem tego może być mleczaj bieszczadzki (Lactarius brunneohepaticus), którego występowanie udokumentowano w Bieszczadach (Karpaty Wschodnie).
Deszcze, jak wszyscy wiedzą, zapewniają wilgoć sprzyjającą wzrostowi grzybów. Gęste pokrywy tworzone przez krzewy rosnące w piętrze subalpejskim zapobiegają wysychaniu gleby i tworzą wilgotne mikrosiedliska, bardzo dogodne dla grzybów. W piętrze subalpejskim można więc spotkać wiele rzadkich gatunków m.in. grzybówkę długorzęsą (Mycena aciculata) – bardzo drobny grzyb z białawym kapeluszem o średnicy ok. 1 mm, całkowicie pokryty grubościennymi włoskowatymi szczecinkami. Innymi przykładami są Pseudobaeospora pillodii – również niewielki gatunek, o pięknym fioletowym zabarwieniu na całej powierzchni, czy bezblaszka Rimbachia neckerae – drobny, śnieżnobiały grzyb, który rośnie na mchach, a jego owocnik pozbawiony jest trzonu.
Zasięg kosodrzewiny obejmuje cały łuk Karpat, natomiast olsza zielona i różanecznik wschodniokarpacki nie rosną w Karpatach Zachodnich. Jeśli więc ktoś chce zobaczyć bardzo charakterystycznego grzyba pasożytującego na liściach różanecznika wschodniokarpackiego, powinien wybrać się w Karpaty Wschodnie lub Południowe – do Rumunii. Grzyb zwany płaskoszem galasowatym różanecznika (Exobasidium rhododendri) stymuluje tkanki liści różanecznika do wzrostu i wytwarzania żółtawoczerwonych struktur, wielkości kilku centymetrów, zwanych galasami. Łatwo je zauważyć ponieważ kontrastują z ciemnozielonym kolorem zdrowych liści i są dość powszechne na stanowiskach różanecznika wschodniokarpackiego.
