Człowiek od bardzo dawna chronił pewne elementy środowiska przyrodniczego m.in. z powodów religijnych np. święte drzewa czy ekonomicznych np. wprowadzona przez Władysława Jagiełłę w 1423 r. ochrona cisa (Taxus baccata). O ochronie przyrody jako całości możemy jednakże mówić dopiero w XX w. Wtedy bowiem uświadomiliśmy sobie, że przyroda nie jest prostą sumą tworzących ją elementów lecz złożoną i wciąż słabo poznaną siecią wzajemnych zależności, której jesteśmy częścią.
Druga połowa XX w. to także upowszechnienie się w świadomości międzynarodowej dwóch kluczowych pojęć jakimi są zrównoważony rozwój oraz różnorodność biologiczna. W Polsce zasada zrównoważonego rozwoju zyskała rangę konstytucyjną (art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej), a definicja zrównoważonego rozwoju znalazła się w Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska zgodnie, z którą zrównoważony rozwój to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.
Warto podkreślić, że zrównoważony rozwój stanowi ważny element systemu prawa międzynarodowego. Do najważniejszych dokumentów międzynarodowych poruszających problematykę zrównoważonego rozwoju należą:
Definicję różnorodności biologicznej zawiera m.in., ratyfikowana przez Polskę, Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 roku, zgodnie z którą, różnorodność biologiczna oznacza zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów pochodzących z ekosystemów lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz zespołów ekologicznych, których są częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. Utrata różnorodności biologicznej wyraża się więc poprzez zmniejszanie zróżnicowania genowego w populacjach, wymieranie gatunków oraz utratę siedlisk. Największymi zagrożeniami dla różnorodności biologicznej są: niszczenie siedlisk (fragmentacja i izolacja), zanieczyszczenie środowiska, nadmierna eksploatacja zasobów przyrodniczych, zmiany klimatyczne oraz inwazyjne gatunki obce.
Obowiązek dbałości o stan środowiska jest w Polsce obowiązkiem konstytucyjnym. Artykuł 86 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej mówi, iż Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa. Podstawowym aktem prawnym dotyczącym ochrony przyrody w Polsce jest Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (w skrócie UOP).
Art. 2.1. Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody:
Art. 6. 1. Formami ochrony przyrody są:
Bardzo przydatnymi narzędziami umożliwiającymi wyszukiwanie poszczególnych form ochrony przyrody są Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody (https://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP) oraz Geoserwis GDOŚ (https://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/) prowadzone przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska
(https://www.gov.pl/web/gdos) czyli instytucję ekspercką, odpowiedzialną za ochronę przyrody i udział
w części środowiskowej procesu inwestycyjnego, a także realizującej zadania dotyczące zapobiegania szkodom w środowisku, a ponadto odpowiadającą m.in. za koordynację sieci Natura 2000 w Polsce. Teksty aktów prawnych czyli np. ustaw, rozporządzeń, ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych (opublikowanych w wydawnictwach urzędowych: Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim, wydawanych przez Rządowe Centrum Legislacji), można odnaleźć w Internetowym Systemie Aktów Prawnych, ISAP (https://isap.sejm.gov.pl/), strony internetowe – dostęp 06.06.2022 r.
UOP w kolejnych artykułach definiuje poszczególne formy ochrony przyrody, określa m.in. sposób ich wyznaczania i udostępniania, organ nadzorujący, obowiązujące bądź możliwe do wprowadzenia na ich terenie zakazy czy możliwość pobierania opłat za wstęp. Wskazuje konieczność (na obszarach graniczących z parkiem narodowym) lub możliwość (wokół rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych) utworzenia otuliny czyli strefy ochronnej graniczącej z daną formą ochrony przyrody i wyznaczonej w celu zabezpieczenia jej przed zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka (patrz mapa 2 – mapy obejmują obszar stosowania Konwencji Karpackiej nieznacznie wykraczający poza granice geograficzne Karpat).
UOP definiując ochronę gatunkową roślin, zwierząt i grzybów wskazuje, że ma ona na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Listy objętych w Polsce ochroną gatunków roślin, zwierząt i grzybów znajdują się w trzech odrębnych rozporządzeniach: Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin, Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. Rozporządzenia powyższe określają ponadto, czy dany gatunek zostaje objęty ochroną ścisłą czy ochroną częściową, czy można go pozyskiwać, a jeżeli tak to w jaki sposób i czy konieczne jest ustalenie strefy ochrony jego ostoi lub stanowiska, a w przypadku zwierząt stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania.
ochrona ścisła – całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną,
a w przypadku gatunków – całoroczną ochronę należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju;
ochrona częściowa – ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczająca możliwość redukcji
liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części;
ochrona czynna – stosowanie, w razie potrzeby, zabiegów ochronnych w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów;
ochrona ex situ – ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów poza miejscem ich naturalnego występowania oraz ochrona skał, skamieniałości i minerałów w miejscach ich przechowywania;
ochrona in situ – ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów, a także elementów przyrody nieożywionej, w miejscach ich naturalnego występowania;
ochrona krajobrazowa – zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu;
ostoja – miejsce o warunkach sprzyjających egzystencji roślin, zwierząt lub grzybów zagrożonych wyginięciem lub rzadkich gatunków.
Wytyczne w zakresie ochrony i zrównoważonego użytkowania oraz przywracania różnorodności biologicznej i krajobrazowej na terenie regionu karpackiego zawiera artykuł 4 wspomnianej już, ratyfikowanej przez Polskę, Konwencji Karpackiej. Rozwinięciem i uszczegółowieniem jego postanowień jest, również ratyfikowany przez Polskę, Protokół o ochronie i zrównoważonym użytkowaniu różnorodności biologicznej i krajobrazowej do Ramowej Konwencji o ochronie
i zrównoważonym rozwoju Karpat (tzw. protokół o bioróżnorodności). Dokument ten podkreśla wyjątkowość karpackiej przyrody oraz konieczność, zwrócenia szczególnej uwagi na:
Człowiek przez wieki wpływał na karpacką przyrodę, kształtując obecny krajobraz kulturowy. W wyniku ekstensywnej gospodarki rolnej rozwinęły się różne półnaturalne siedliska przyrodnicze o wysokiej różnorodności biologicznej, a trudne warunki górskie wpłynęły na powstanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin uprawnych. W związku z tym protokół o bioróżnorodności zaleca podjęcie odpowiednich środków w celu ochrony i promowania:
Zaprzestanie gospodarowania w przypadku łąk kośnych i polan wypasowych prowadzi do ich zarastania. Utrzymanie tego typu siedlisk półnaturalnych wymaga ochrony czynnej polegającej na koszeniu i/lub wypasie. Zabiegi ochrony czynnej stosuje się też w celu odtwarzania siedlisk zdegradowanych, które utraciły swoją pierwotną bioróżnorodność i funkcje ekologiczne z powodu np. inwazji gatunków obcych. Ochrona czynna może również polegać na odtwarzaniu populacji dziko występujących gatunków in situ np. restytucja populacji motyla niepylaka apollo (Parnassius apollo) w Pienińskim Parku Narodowym, czy żubra (Bos bonasus) w Bieszczadach. Zdarza się, że zachowanie populacji dziko występujących gatunków wymaga wspomagania poprzez ochronę ex situ np. hodowla głuszca (Tetrao urogallus) w Nadleśnictwie Wisła.
Reintrodukcja – ponowne wprowadzenie określonego gatunku na teren niegdyś przez niego zamieszkiwany.
Restytucja – przywrócenie odpowiedniej liczebności gatunku lub populacji zagrożonej wyginięciem. Polega na otoczeniu opieką osobników pozostałych na wolności oraz hodowli w niewoli osobników przeznaczonych następnie do wypuszczenia na wolność.
Początki ochrony przyrody na terenie polskich Karpat sięgają XIX w. Powołane w 1873 r. Towarzystwo Tatrzańskie miało wśród swoich celów ochronę tatrzańskich zwierząt. W 1868 r. ustawa galicyjskiego Sejmu Krajowego wprowadziła ochronę prawną świstaka i kozicy. W 1932 r. powstał Park Narodowy w Pieninach, tworzący wraz ze Słowackim Rezerwatem Przyrodniczym w Pieninach pierwszy w Europie i drugi na świecie transgraniczny park natury. Po II wojnie światowej Pieniński Park Narodowy odtworzono w roku 1954. W tym samym czasie powstały jeszcze dwa inne karpackie parki narodowe: Tatrzański Park Narodowy oraz Babiogórski Park Narodowy. W 1973 r. utworzono Bieszczadzki Park Narodowy, który kilkakrotnie powiększano w latach 90. XX w. Gorczański Park Narodowy rozpoczął działalność w roku 1981, natomiast jako ostatni w polskich Karpatach, w 1995 r., powołano do życia Magurski Park Narodowy obejmujący fragment Beskidu Niskiego.
Obecnie ponad połowa powierzchni polskich Karpat jest objęta ochroną obszarową, świadczyć to może o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych regionu. Na terenie tym istnieje m.in. 6 parków narodowych (w tym 3 należące do światowej sieci rezerwatów biosfery – międzynarodowy program UNESCO Człowiek i Biosfera), 138 rezerwatów, 13 parków krajobrazowych (należących do 4 zespołów: Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, Zespołu Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie oraz Zespołu Parków Krajobrazowych w Przemyślu), 12 obszarów chronionego krajobrazu, a także 83 obszary siedliskowe i 14 obszarów ptasich sieci Natura 2000. Nie oznacza to niestety, że przyroda karpacka jest chroniona w sposób wystarczający. Niektóre wartościowe tereny wymagają wzmocnienia ochrony, np. torfowiska wysokie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej oraz Pogórze Przemyskie i Góry Sanocko-Turczańskie, gdzie od lat trwają starania o utworzenie Turnickiego Parku Narodowego.
Ponadto warto zdawać sobie sprawę z tego, że ustanowienie form ochrony przyrody to dopiero początek drogi, a skuteczna ochrona wymaga ciągłego monitoringu i wdrażania opracowanych na jego podstawie programów ochronnych. Prawdziwym wyzwaniem, w obliczu rozwijającej się sieci dróg i postępującego procesu urbanizacyjnego, jest dzisiaj zapewnienie łączności pomiędzy poszczególnymi obszarami chronionymi poprzez utrzymanie drożności korytarzy ekologicznych.
