Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Różnorodność biologiczna, krajobrazowa i kulturowa pozostają trzema największymi atutami Karpat, stanowiącymi podstawę przyszłego rozwoju regionu. Wyludnianie się obszarów wiejskich zagraża jednak tradycyjnemu charakterowi karpackiej wsi. Należy zatem opracować system zachęt, które pozwolą ludziom pozostać w rodzinnych miejscowościach i działać jako strażnicy krajobrazu, tradycyjnej wiedzy i źródła utrzymania. Polityka dotycząca obszarów wiejskich powinna być ukierunkowana na zrównoważone rolnictwo, wykorzystanie biomasy, promocję zrównoważonej turystyki i małych przedsiębiorstw, wspieranie ochrony tradycyjnych ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin uprawnych oraz staranną kontrolę i monitoring wprowadzania w Karpatach organizmów modyfikowanych genetycznie. Polityka ta powinna wspierać zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi, oparte na naturalnych funkcjach zdrowych ekosystemów oraz gospodarkę odpadami, w tym recykling i ich ponowne wykorzystanie. Polityka i prawodawstwo mogą mieć na to duży wpływ, ale ostatecznie sukces lub porażka wszystkich inicjatyw na rzecz ochrony przyrody zależy od stosunku każdego człowieka do środowiska. Różnorodność biologiczną i krajobrazy Karpat uda się zachować tylko wtedy, gdy zaangażowana będzie w to lokalna społeczność, a wdrażane działania będą przynosić jej korzyści ekonomiczne.

Organizacje pozarządowe i lokalne grupy aktywistów (których działania często oparte są w dużej mierze na udziale wolontariuszy) od dawna pracują na rzecz ochrony zasobów naturalnych, pełniąc rolę inicjatorów i inkubatorów rozwiązań sprzyjających ochronie przyrody w rozwoju regionalnym, przy jednoczesnym poszanowaniu lokalnych tradycji. Organizacje pozarządowe zakładane przez miejscową ludność są zazwyczaj jednymi z pierwszych, które angażują się w utrzymanie karpackich ekosystemów.

Niektóre grupy lokalne, a nawet pojedyncze osoby, wdrażają i promują praktyki zrównoważonego gospodarowania w lasach – to znaczy zapobiegają monokulturom i zrębom zupełnym na dużą skalę, które nie tylko niszczą florę i faunę (w tym drastycznie obniżają liczebność większości bezkręgowców ściółkowo-glebowych), ale także powodują przyspieszoną erozję gleby. Jest to szczególnie szkodliwe ponieważ zniszczenie gleby, znacznie utrudnia ponowne zasiedlenie danego obszaru przez rośliny. Ponadto odtworzenie bardzo istotnych dla prawidłowego działania leśnego ekosystemu, symbiotycznych sieci łączących drzewa i grzyby po wykonaniu zrębu zupełnego jest praktycznie niemożliwe. Zrównoważone praktyki są wspierane i ujednolicane przez certyfikację lasów. Systemy certyfikacji, takie jak na przykład Forest Stewardship Council (FSC), które poświadczają zrównoważoną gospodarkę leśną, są wprowadzane i wdrażane również w Karpatach.

Organizacje pozarzadowe oraz inne lokalne grupy co roku organizują zespoły wolontariuszy, którzy koszą łąki, co jest metodą gospodarowania istotną z punktu widzenia zachowania różnorodności biologicznej górskich ekosystemów łąkowych. Wprowadzono również ponownie owce, kozy i bydło w celu zapewnienia właściwego gospodarowania łąkami o dużym bogactwie gatunkowym. Organizacje szukają również możliwości utrzymania wypasu w tych miejscach w taki sposób, aby przynosił on korzyści ekonomiczne lokalnym społecznościom. Ekstensywne gospodarowanie jest jedynym sposobem ochrony cennych gatunków łąkowych, które po zaprzestaniu koszenia i wypasu, są zagrożone z powodu postępującego procesu sukcesji wtórnej.

Organizacje zajmujące się ochroną przyrody, które zaczynały od prostych metod gospodarowania, na ogół powiększyły zakres swoich prac, ponieważ zaczęły dostrzegać szerszy kontekst działań ochronnych. Wiele z nich stosuje bardziej holistyczne podejście, które uwzględnia różne interesy osób mieszkających na danym obszarze. Kontynuując swoje wysiłki na rzecz zachowania karpackich ekosystemów, organizacje pozarządowe zaczęły wdrażać projekty promujące lokalną kulturę, kultywujące poczucie dumy i tożsamości regionalnej oraz zapewniające zrównoważony rozwój społeczności i regionu, a także identyfikujące i organizujące lokalne i regionalne działania, które przynoszą mieszkańcom wymierne korzyści ekonomiczne. Tworzenie nowych miejsc pracy i generowanie dochodów może zaowocować rosnącą liczbą inicjatyw, w tym na przykład współpracą z lokalnymi rolnikami przy przywracaniu ekstensywnego wypasu owiec, kóz i bydła na tradycyjnych obszarach pasterskich. Współpraca może przebiegać w następujący sposób – organizacja pozarządowa pozyskuje fundusze na założenie stad, które pomagają przywrócić i utrzymać ekosystemy łąkowe, generując jednocześnie dochód dla lokalnych rolników.

Organizacje zajmujące się ochroną przyrody inicjują również opiekę nad tradycyjnymi odmianami drzew owocowych w Karpatach, a także wspierają odnowienie drobnego przetwórstwa i sprzedaży produktów jako sposobu na zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Karpat. Wiele osób prywatnych i małych grup lokalnych angażuje się w utrzymanie tradycyjnych sadów i wspieranie tradycyjnego, ekstensywnego sadownictwa poprzez sadzenie starych, regionalnych odmian jabłoni, grusz, wiśni i czereśni oraz innych drzew owocowych, a także sadzonek dzikich drzew liściastych. Produkty takie jak soki, dżemy, suszone owoce, herbaty ziołowe, wino, miód, produkty pochodzenia owczego/koziego/krowiego i baranina z lokalnych stad, jak również tradycyjne wyroby rzemieślnicze, są sprzedawane pod lokalnymi markami. Lokalne marki mają pomóc we wprowadzaniu na rynek produktów wysokiej jakości poprzez kojarzenie ich z regionem, a jednocześnie promować region jako całość. Dla tych miejscowych produktów opracowywane są strategie marketingowe, których celem jest wspieranie zachowania krajobrazu kulturowego poprzez zyski ze sprzedaży.

Bardzo dużo pozytywnych zmian przyjaznych naturze można osiągnąć poprzez ścisłą współpracę pomiędzy społecznościami lokalnymi, organizacjami pozarządowymi, właścicielami gruntów, rolnikami, leśnikami, gminami, małymi przedsiębiorstwami oraz administracją obszarów chronionych itd. Te ostatnie, na przykład, współpracują z lokalnymi organizacjami pozarządowymi w zakresie ochrony i rewitalizacji cennych ekosystemów (łąk, mokradeł, torfowisk itp.) oraz z lokalnymi właścicielami gruntów w zakresie walki z inwazyjnymi gatunkami obcymi lub nielegalnymi wysypiskami śmieci. Na niektórych obszarach prowadzona jest renaturyzacja rzek karpackich, we współpracy z gminami, w celu zwiększenia ich naturalnej zdolności retencji wody, co przyczynia się do ograniczenia szkodliwych skutków powodzi.

Rewitalizacja obszarów wodno-błotnych i torfowisk jest często jedynym sposobem na uratowanie terenu i umożliwienie przetrwania cennym gatunkom. Przywrócenie reżimu wodnego jest jednak zazwyczaj bardzo kosztownym przedsięwzięciem, które czasami jest możliwe tylko dzięki wsparciu finansowemu lokalnych firm zaangażowanych w ochronę środowiska. Zła jakość wody w rzekach, wynikająca z niedostatecznego oczyszczania ścieków, jest uważana za jeden z głównych problemów środowiskowych w społecznościach karpackich. Rozwój infrastruktury wodociągowej, kanalizacyjnej i uzdatniania wody jest więc jednym z głównych priorytetów, zarówno lokalnych, jak i regionalnych. Potencjalnym rozwiązaniem dla oczyszczania ścieków zebranych z części wsi, grup domów i małych osiedli może być na przykład oczyszczalnia typu sztuczne bagno (ang. constructed wetland), symulująca naturalne procesy zachodzące w obszarze wodno-błotnym, w celu usunięcia z wody zanieczyszczeń. Organizacje pozarządowe w niektórych częściach Karpat pomagają lokalnym społecznościom w budowie i eksploatacji takiego biologicznego rozwiązania ich problemów z oczyszczaniem ścieków.

W karpackich obszarach chronionych trzeba zachować równowagę pomiędzy zaspokojeniem potrzeb turystycznych a ochroną środowiska. Masowa turystyka i rekreacja, w tym infrastruktura turystyczna (ośrodki wypoczynkowe, wyciągi narciarskie) wywiera znaczący negatywny wpływ, zwłaszcza na obszary chronione. Dlatego należy przyjąć najlepsze praktyki turystyki zrównoważonej z całego świata i dostosować je do lokalnych warunków danego pasma górskiego. Powinny być one następnie rozbudowywane i promowane z korzyścią dla całego regionu karpackiego. W poszczególnych częściach Karpat działają różne organizacje promujące i rozwijające turystykę zrównoważoną, jako sposób na uzupełnienie lokalnych dochodów. W ramach regionalnych projektów wybudowano nowe szlaki turystyczne i rowerowe, a także różne schroniska. Jedną z ulubionych atrakcji turystycznych są interaktywne ścieżki przyrodnicze, które przenoszą ludzi do lasów, na łąki i mokradła, umożliwiają kontakt z naturą i pozwalają doświadczać przyrodę wszystkimi zmysłami.

Rolnictwo ekologiczne staje się ważną siłą napędową w zarządzaniu chronionymi krajobrazami w Europie Środkowej. W szczególności w Karpatach służy ono ożywieniu i zachowaniu bogatego krajobrazu kulturowego tego regionu, w tym jego różnorodnych obszarów wodno-błotnych, sadów owocowych, łąk, pastwisk i lasów. W celu ochrony różnorodności biologicznej i kulturowej Karpat, gospodarowanie terenami rolnymi i leśnymi musi się odbywać z zastosowaniem tradycyjnych – czyli przyjaznych dla środowiska – metod, w tym ekstensywnego rolnictwa i leśnictwa, zapobiegania monokulturom i intensywnemu stosowaniu środków chemicznych (pestycydy, nawozy), ze szczególnym uwzględnieniem uprawy tradycyjnych, lokalnych odmian roślin i drzew.

Wiele organizacji zajmujących się ochroną przyrody koncentruje się na ochronie zagrożonych i rzadkich gatunków zwierząt. W celu ochrony dużych zwierząt mięsożernych, takich jak wilk, niedźwiedź i ryś, aktywiści we współpracy z uniwersytetami i ekspertami opracowują roczne sprawozdania i badania dotyczące ich ekologii. Ponadto, praca aktywistów i ekspertów obejmuje: edukację myśliwych w celu zminimalizowania redukcji populacji tych drapieżników oraz dążenie do zidentyfikowania i wdrożenia działań mających na celu ochronę zwierząt gospodarskich przed drapieżnikami. Inne organizacje koncentrują swoją pracę na ochronie ptaków. Monitorują m.in. występowanie wybranych gatunków, tworzą korzystne warunki do gniazdowania i wyznaczają strefy ochronne wokół gniazd ptaków drapieżnych, aby zapobiec niepokojeniu ich podczas lęgów. Grupy te współpracują również z zakładami energetycznymi w zakresie znakowania i izolowania poszczególnych linii energetycznych, które powodują wzrost śmiertelności ptaków. Niektóre organizacje działają też np. na rzecz ochrony nietoperzy monitorując ich zimowiska oraz kolonie rozrodcze w jaskiniach i budynkach. Inne zaś zakładają małe stawy i budują bariery zapewniające bezpieczne warunki dla migracji i rozmnażania płazów. Specjalistyczne organizacje współpracują również z obszarami chronionymi w celu ponownego wprowadzenia lokalnie wymarłych gatunków na ich pierwotne stanowiska.

Produkcja energii z zasobów odnawialnych oraz rozwój polityki samowystarczalności w zakresie dostaw energii dla społeczności lokalnych są niezbędnymi warunkami wstępnymi dla zrównoważonej przyszłości społeczności na całym świecie. Podgrzewanie wody za pomocą energii słonecznej lub geotermalnej może również pomóc społecznościom wiejskim w oszczędzaniu zasobów, tworzeniu możliwości zatrudnienia i lepszym radzeniu sobie z wyzwaniami środowiskowymi związanymi ze zmianami klimatu.

W wielu krajach europejskich produkcja biomasy jako źródła energii staje się realną alternatywą dla rolnictwa i produkcji leśnej. Na niektórych obszarach chronionych, leśnictwo wraz z produkcją roślin energetycznych może dostarczać biomasy dla szerokiego zakresu technologii grzewczych i wytwarzania energii elektrycznej (ciepłownia na biomasę). Produkcja biomasy i związane z nią technologie stwarzają nowe możliwości wykorzystania opuszczonych pól uprawnych. Dają również możliwość powstania nowych rynków dla drewna odpadowego z leśnictwa i tartaków oraz nowych możliwości zatrudnienia na obszarach wiejskich. Istnieją jednak również negatywne aspekty uprawy roślin energetycznych. Ze względu na fakt, iż ich uprawa jest opłacalna, rolnicy często przekształcają duże zróżnicowane pola w rozległe monokultury jednej rośliny energetycznej, przyczyniając się do znacznego zmniejszenie różnorodności biologicznej. W związku z tym, zanim zaczniemy uprawiać i wykorzystywać rośliny energetyczne, musimy dokładnie rozważyć charakter i warunki naturalne danego regionu.

W Karpatach podejmowanych jest szereg działań na rzez zachowania ich różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Nie jest to jednak wystarczające, ponieważ wciąż prowadzone są liczne przedsięwzięcia szkodliwe dla środowiska. Dlatego też niezbędne jest rozpowszechnianie wiedzy na temat ochrony przyrody poprzez różne formy edukacji ekologicznej. Ważne jest również dzielenie się informacjami na temat dobrych praktyk w zakresie działań podejmowanych na rzecz ochrony środowiska, które są prowadzone w naszej okolicy. Jeśli chcemy ocalić skarby Karpat dla przyszłych pokoleń, musimy stworzyć możliwości, które pomogą każdemu z nas zmienić swój stosunek do środowiska i bardziej zaangażować się w działania na rzecz ochrony przyrody, w tym w dbanie o obszary chronione i praktyczne działania na rzecz ratowania zagrożonych gatunków.